Банктер байыған сайын, халық неге кедейленіп барады: Қазақстандағы қаржы жүйесінің ащы шындығы

Қазақстандағы қаржы жүйесінің шынайы келбеті және Сенаттан қайтқан заңның астары

Қазақстанда банк жүйесі «тұрақты» деп сипатталып келгенімен, қоғамдағы сенім деңгейі жылдан-жылға төмендеп барады. Несиеге белшеден батқан халық, өсімі тоқтамайтын пайыз, түсініксіз айыппұлдар мен комиссиялар, жауапкершіліктен жалтаратын қаржы ұйымдары – осының бәрі бүгінгі банктік сектордың нақты бейнесін көрсетіп отыр. Осындай жағдайда «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» заңның Сенаттан кері қайтқаны – кездейсоқтық емес. Бұл – жүйедегі түйткілдердің тым тереңде жатқанын аңғартатын белгі.

Сенат заңды Мәжіліске қайтара отырып, бірқатар баптарға түзету ұсынды. Ресми түсіндірмеде «қаржылық тұрақтылық», «корпоративтік басқару», «тәуекелдерді азайту» деген әдемі тіркестер көп. Алайда мәселенің түп-төркіні басқа: Қазақстанда банктер тым еркін, ал тұтынушы тым әлсіз.

Заң неге қайтты? Себеп заңда емес, жүйеде

Заң жобасында базалық және әмбебап лицензия енгізу, тәуелсіз директорлардың рөлін күшейту, активтерді баланста ұзақ ұстамау секілді нормалар қарастырылған. Бірақ осының бәрі қағаз жүзінде жақсы көрінгенімен, өмірде қалай жұмыс істейтіні күмән тудырады.

Экономист Алмас Қожахметов бұл мәселеге ашық баға береді:

«Бізде банк секторын реформалау деген сөз көп айтылады, бірақ шын мәнінде банктердің ішкі мәдениеті өзгермей отыр. Бір заң қабылданды екен деп, банк бір күнде әділ болып кетпейді. Қазақстандағы банктер әлі күнге дейін тұтынушыны емес, табысты бірінші орынға қояды. Бұл – жүйелік мәселе», – дейді ол.

Сарапшының айтуынша, корпоративтік басқаруды күшейту туралы талаптар бұрын да болған. Алайда тәуелсіз директорлар көбіне формалды тұлғаға айналған. Олар банк саясатына ықпал ете алмайды, кей жағдайда сол жүйенің бір бөлігі болып кетеді.

Банктік құпия бар, бірақ әділет жоқ

Заң жобасында банк құпиясын сақтау талаптарын мемлекеттік қазынашылық органдарына да қолдану ұсынылған. Бұл – бір қарағанда дұрыс қадам. Алайда қарапайым азамат үшін басты мәселе – құпия емес, әділет.

Қаржыгер Гүлнұр Сейдахметова банктердің жауапкершілігіне қатысты қатаң пікір білдіреді:

«Қазақстанда банктер қателессе, оны тұтынушы төлейді. Артық ұсталған комиссия, заңсыз есептелген пайыз, кешігіп түскен төлем – бәрі клиенттің мойнына ілінеді. Ал банк кешірім сұрамайды, өтемақы төлемейді. Мұндай жағдайда қандай сенім туралы айтуға болады?», – дейді ол.

Оның сөзінше, заңда тұтынушы құқығын қорғау тетіктері нақты әрі қатаң жазылмаса, кез келген реформа нәтижесіз қалады. Банктердің ішкі тәртібі мен шешімдері жабық күйінде қалып отыр.

Исламдық қаржы – балама ма, әлде атау ғана ма?

Заң жобасында исламдық қаржыландыруды дамытуға да ерекше назар аударылған. Дәстүрлі банктерге қосымша лицензия арқылы исламдық операция жүргізуге мүмкіндік беру ұсынылған. Бірақ бұл шынайы балама бола ала ма?

Қоғамдық саясатты зерттеуші Ерлан Мұратбек бұл бастамаға сақтықпен қарайды:

«Исламдық қаржы деген – тек атау емес, ол – философия. Ал бізде оны жай ғана жаңа өнім ретінде қарастырып отыр. Егер банк ішкі мәнін өзгертпесе, исламдық операция да кәдімгі пайыздық табысқа айналып кетуі мүмкін», – дейді ол.

Сарапшының пікірінше, Қазақстанда исламдық қаржыландыруды дамыту үшін бөлек экожүйе қажет. Әйтпесе бұл тек маркетингтік қадам болып қалуы ықтимал.

Банктердің еркіндігі – халықтың тұзағы

Заңда өндіріп алынған мүлікті банктердің балансында ұзақ ұстамау нормасы ұсынылған. Бұл – активтерді экономикаға қайта енгізу үшін қажет делінеді. Алайда бұл да банктердің мүддесіне көбірек жұмыс істеуі мүмкін.

Өйткені бүгінде банктер кепілге алынған мүлікті нарықтан төмен бағамен сатып алып, кейін қымбатқа сатады. Ал несие алған азамат үйінен, бизнесінен айырылып қалады. Бұл – әлеуметтік әділетсіздіктің айқын көрінісі.

Қаржы жүйесіне сенім қашан орнайды?

Сенаттың заңды кері қайтаруы – жүйеге берілген ескерту. Бірақ ескерту жеткіліксіз. Егер заң қайтадан косметикалық түзетулермен қабылданса, жағдай өзгермейді. Банктер бұрынғысынша күшті, халық бұрынғысынша әлсіз болып қала береді.

Қазақстанда банк жүйесі экономикаға қызмет етуі керек. Ал бүгінгі шындықта экономика банктерге қызмет етіп отыр. Бұл – қауіпті бағыт. Қаржы жүйесі халықтың емес, қаржы топтарының мүддесіне жұмыс істеген жерде әлеуметтік тұрақтылық туралы айту қиын.

Үш сарапшының пікірі бір жерден шығады: банк реформасы – заңмен емес, жауапкершілікпен өлшенуі тиіс. Ал жауапкершілік болмайынша, кез келген заң қағаз күйінде қала береді.