Ноғайлы жырлары тарихтан сыр шертеді

Дәуірдің үнін жырмен жеткізген бабалар мұрасы насихаттауға тиісті құндылықтарымыздың бірегейі екені сөзсіз. Өйткені, жыраулық өнерден тамырлы тарихымызды көреміз. Осы орайда сонау Алтын Орда, Ноғай ордасы замандарының жырлары туралы зерттеп жүрген  жыршы, өнертану ғылымдарының магистрі Феруза Оңталапты әңгімеге тартқан едік. Төл өнерді жанына серік еткен жас жыршы ноғайлы жырлары туралы айтып берді. 
–    Феруза Мирамбекқызы, ең алдымен ноғай-қазақ тарихы мен жырдың байланысы жайлы айтып берсеңіз. 
Ноғайлы дегеніміз кімдер деген сауалға келетін болсақ, Ә. Қоныратбаев ноғайларды төрт түрлі деп көрсетеді. Сары ноғайлар 1380 жылдан соң ислам дінін алып батысқа кеткен Қазақ, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды. Олар өздерін татар (моңғол) деп атаған.  Қара ноғай XVI ғасырда он сан ноғай хандығын орнатқан. Ноғай-қазақ бүлінгенде оның ханы Ормамбетті қазақтар өлтірген. Олардың елі – Барабы татарлары. Едіге, Орақ, Қарасай-Қази маңғыттан шыққан маңғыт ноғайлары Маңғыстау жерінде ұзақ жылдар бойы қазақтармен жерлес, тілдес болған. Әз Жәнібек тұсында Ноғай ұлысы жасақталды. Қонысы Маңғыстау, батыста Дағыстан, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл болғаны тарихи деректерден белгілі. Кавказ ноғайлары бұлардан көбіне маңғыттар тараған. Оларға Адыгей (Едіге елі), Қарачай (Қарасай елі), Өази елі (Шобан, Биғазы), пешене бұлғар, абхаз, ингуш, құмық, дағыстан, шешен, кейде алан, дербент мамлюктерді жатқызамыз. Ноғайлы заманында дамыған «Ер Тарғын» жыры – қазақтың өз туындысы. Ноғайлы дәуірін   Ш.Уәлихановтың қазақ халқының «Алтын ғасыры» деп айтуы жай нәрсе емес. Себебі, дастандар мен толғаулар, жалпы алғанда, ноғайлы дәуірінде жыраулық өнер, авторлық поэзия өмірге келген. 
Бұрыннан сара жолы бар эпос-дастандар жанданып, қайта жырланды, жаңа тарихи жырлар қалыптасты. Ноғайлар жұртының шығу тегі туралы К.Ф.Сталь, Г. Перетяткович, А.Мусин, А. Пушкин, П. Бутков, Л. Люль сынды тарихшылар мен тарихи әуесқойлар өз пікірлерін айтқан. Бұл еңбектерді саралағаннан кейін ноғайларды татар-моңғол, болмаса қыпшақ-моңғолға қатысты деп келген. Бірақ бұл пікірлердің бір-бірімен кейбір тұстары қайшы келіп, ноғайлардың толық шығу тегін көрсете алмайды. Мәселен, ғалым В.Трепавлов ноғай тайпаларының руларын Алшын, Байыс (Беріштің бір тармағы), Байұлы, Баяут, Бадрақ, Жалайыр, Қаңлы, Қатаған, Қырық, Қоңырат, Қоралас, Кенегез (Шекті), Керейт, Керей, Қыпшақ, Сары Қыпшақ, Қара Қыпшақ, Құланшы, Масқар, Меркіт, Мың, Найман, Тама, Үйсін, Арғын мыңы, Телеу, Жүз, Шөмішті (Табын) деп топтастырады. Бұдан біз қазақ халқының бірнеше руын көріп отырмыз. Осыған сәйкес ноғайлыны татар-моңғол, қыпшақ-моңғол деп қарауымызға болмайды.
–    Сол дәуірдің әдебиетіне тән ерекшеліктер қандай болды? 
Ноғайлы дәуірінің әдебиетін сөз ету үшін ноғайлы ұлысын, оның ыдырауын қай кезеңге жібереміз деген мәселені анықтап алуымыз қажет. Бұл тарихи құбылыс 1380 жылы Алтын Орданың құлдырау кезеңінде ме, әлде 1406-1419 жылдардағы Тоқтамыс пен Едіге тұсындағы оқиға ма, болмаса, өзбек Әбілқайыр кезінде ме, әлде өзбек-қазақ тайпалары Еділді тастап Сыр бойына көшкен 1496 жылы болды ма деген тарихи мәселелердің кейбір қырлары Қадырғали Жалайри еңбегінде бар. Ноғайлы дәуірінің тарихи шындығын көрсететін бірден-бір жазба мұра – «Жамиғ ат-тауарих» («Жылнамалар жинағы»). Қ. Жалайри жазбасында ноғайлы ұлысының тарихы, әсіресе оның ыдырауынан соңғы кезеңдегі қазақ тайпаларының өмірі сөз болған еді. Онда ноғай мен қазақтардың өзара жауласуы жақсы суреттелген. Автор алдымен Шыңғыс хан әулетінің жойқын соғыстарын суреттеп, артынан Тоқтамыс секілді ноғайлы хандарының тарихына ойысады. Жалайри Орақты қазақ емес, ноғай мырзасы деген. Онда ноғай батыры Орақ пен қыпшақ Қара батырдың соғысы суреттеледі. Қ.Жалайри Сағыз жерінен шыққан Асан қайғыны да ноғай дейді. Ол заманда Сағыз Ноғай ордасына қараған еді:
Асанның асыл түбі ноғай дейді,
Үлкендердің айтуы солай дейді...
Ормамбет хан ордадан шыққан күні
Асан ата қайғырып айтыпты жыр.
Бұдан әрі автор 1723 жыл оқиғасына байланысты жыр келтірген. Онда ноғайлының ыдырауы елге зор апат болды, мұндай қиын заман қазақ халқының басына түсіп көрген емес дейтін мұңды ой айтылады:
Жылау, жылау, жылау күй,
Жылаған зарлы мынау күй.
Қазақ пен ноғай айрылды,
Қазақ сыртқа қайрылды.
Ноғайлының ну елі,
Күңіренді, қайғырды.
Қара қыпшақ Қобыланды,
Қара орнынан айрылды.
Ел қанаты қайрылды,
Зор күн туды, зор күндер,
Кетті күлкі мол күндер
Жылау менен қоштасу,
Келер ме қайтып ол күндер, 
– деген жолдар соның жарқын бір айғағы. 
«Мәселе Орақ батырдың қолынан өлген Қара батырдың қазасында ғана емес, қоныстас, қандас тайпалардың өзара жауласып кетуінде болса керек. «Ай балтасы айлы Орақ, ай балтасы қанды Орақ» қазақ пен өзбек тайпаларына күнде шауып, ел бүлінген еді. Осы ретпен «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази» жырлары туған болса, ноғайлы дәуіріндегі әдебиетте халықтық сарын басым ба, әлде сепаратизм, ру тартысы үстем бе деген сауал туады. Бұл Жалайридың пайымдауы еді.
–     Ноғайлы дәуіріндегі «Қырымның қырық батыры» эпосының ең көлемді бөлігі саналатын «Едіге» жыры қалай пайда болды?
Ол 1399 жылы Литва-Польша әскері мен Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақтарына күйрете соққы берді. 1408 жылы Едіге орыс әскерлерін талқандап, Мәскеуге дейінгі жерлерді жеңісті жорықпен жүріп өтті. Оның есімі тарихи шежіре-жылнамалардың бәрінде де үлкен құрметпен аталады. Едіге Тоқтамыспен де соғысқан. Алтын Ордадағы өзара феодалдық қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырысқан жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы – маңғыт әмірлерінің қолында болды.  Мұнда Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар иеліктерде Шыңғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағының келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр қалыптасты. «Беклер бегі» немесе «Ұлы Әмір» атанған Едіге көрші ұлыстардың өміріне де ықпал еткен. Түркі тектес халықтардың тарихи зердесінде өшпес із қалдырды. «Ел қамын жеген Едіге» деп ардақтаған халық оның тұлғасын «Артынан келіп қарасам, қаһардан пайда болғандай, алдынан келіп қарасам, лапылдан пайда болғандай», - деп, сүйсіне жырға қосты. Маңғыт елі оған арнап «Едіге жырын» шығарды. Тарихта болған осы Едіге батырға арналған жыр – «Қырымның қырық батыры» эпосының ең көлемді бөлігі.
–    Ноғайлы дәуірінің жыраулары жайлы тарқатып айтып берсеңіз. 
Ноғайлы дәуірінің көрнекті бір тұлғасы – Қазтуған жырау. Оның:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт,
Қарағайдан садақ будырып,
Қылшанымды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт, – деп келетін ноғайлы қонысымен қоштасуы, ел басына түскен ауыртпалықты айту ешбір ақында жоқ. Бұл кезеңдерде туған жырлардың әлеуметтік-философиялық мазмұны үстем жатады. Мәселе сол бүлінушіліктен соң ел тұрмысының құлдырап, күрт төмендеп кетуінде болса керек. «Жарлысы мен байы тең, жабысы мен тайы тең» деген жолдарды солай ғана түсінуге болады.
XV ғасырдың аяқ жағында дүниеге келген Доспамбет жырау поэзиясы да ноғайлы дәуірінен мол хабар береді. Ол көбіне Мамайды жақтайды:
Ару сүйдім, өкінбен,
Бүгін, соңлы өкінбен.
Өкінбестей болғанмын,
Ер Мамайдың алдында
Шаһид кештім, өкінбен! – деген жырдың ноғайлы заманының қайшылығынан туғандығы айқын. 
Мұндай дүние қазақта сирек. Жыраудың сөз саптауы халық дәстүрінен алыс емес.
Сере, сере, сере қар,
Асты кілең, үсті-мұз,
Күн-түн жатса, жібімес, – деген жолдар керемет айтылған. 
Сөз асылын тере білген Доспамбет айдалада жалғыз қалса да, ноғайлы заманын аңсайды.
Хандық дәуірде туып, дами бастаған жыраулық поэзияның келесі бір шебері – Шалгез (Шалкиіз). Жайық бойында туған жырауды біз көбіне ноғайлы елінің әкімі Битемір маңынан табамыз. 
Ноғайлы әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі және біздің тақырыбымызға тікелей қатысы бар тұлға – Сыпыра жырау. «Қырымның қырық батыры» атадан-балаға ұласып келе жатқаны белгілі және өте көлемді жырлар топтамасының негізін салған Сыпыра жырау болғаны айтылады. Бұл пікірлер негізсіз емес десек те болады. Қыпшақ елінде XІV ғасырда болған араб саяхатшысы Ибн Батута қалдырған жазбалардың бірінде Жайық бойындағы Сарайшық қаласында қарт жырау тұрғанын көрсеткен. Академик Әлкей Марғұланның пікірінше, Сарайшықта тұрған жырау осы Сыпыра жырау болуы керек. Ол өмірінің бірқатарын Маңғыстауда өткізіп, кейін Сарайшыққа қоныс тепкен. Оның өмір сүру дәуірі мен мекеніне қарағанда, ноғайлардың сол Жем мен Жайық, Үстірт пен Маңғыстау маңында болғандығын ескерсек, осы ұлы жырау ноғайлы жырларының негізін салушылардың бірі – Сыпыра жырау болуы әбден ықтимал. «Қырымның қырық батырын» жырлауда өзіндік үлес қосқан жыршыларымыздың қатарында Сыпыра жыраудың орны бөлек. Ол шындығында Ноғайлы ұлысының жырауы емес, Алтын Орда жырауы. Ноғайлы 1391 жылғы Ақсақ Темірдің бірінші жорығынан кейін Едіге ұлысы ретінде пайда болса, сол жылы Сыпыра Тоқтамыс алдында жырлап отырып, өліп кетеді. Ноғайдың «Едіге» жыры осындай дерек ұсынады. Демек, ол Ноғайлы ұлысы тарих есігін ашардан бұрын дүниеден озған. Ендеше, оны ноғайлыға неге телиді? Жоғарыда Ноғайлының Алтын Орданың рухани мұрагері екенін айтқанбыз. Сыпыра жырау өмірі соның бір дәлелі. Әр кезде, әр елде Ноғайлы жырларын, әсіресе «Едіге» дастанын шығарған Сыпыра деген әңгіменің айтылуы тегін емес сияқты. Сыпыра көрген-білген, араласып-қатысқан оқиғасы екенін айғақтағысы келгендей өзі шығарған дастандарға өзін қосалқы кейіпкер ретінде қатыстырып, берген ақыл-кеңестерін жасырмай айтып, жырға енгізіп отырған. Мұны Сыпыраның шығармашылық қолтаңбасы десе де болады. Жалғыз «Едіге» емес, «Айса», «Айса ұлы Ахмет», «Алау батыр»,«Әмет батыр» жырларында да осы жай анық аңғарылады. Өзбек хан, Жәнібек хан заманының мемлекеттік тұлғалары – аталмыш батырларды Сыпыра етене жақсы танып, біліп жырына арқау еткен. Сондай-ақ «Құттықия», «Құбығұл» жырларына жыраудың кейіпкер ретінде қатысуы – Сыпыраның өзіндік тұтынымы мен қолтаңба ерекшелігін айғақтап тұр. Тақырыпты алғашқы зерттеушілердің бірі Ханғали Сүйіншәлиев «Ер Сайын», «Ер Көкше», «Ер Қосай» жырларын эпос қып жырлаған Сыпыра деп біледі.