Шетелден грант алған студенттер Қазақстанда табыс салығын төлеуге міндетті болды

Қазақстанда соңғы қабылданған шешімге сәйкес, шетелдік жоғары оқу орындарынан грант (шәкіртақы) алып оқитын азаматтар өз табыстарын елімізде декларациялап, жеке табыс салығын төлеуге тиіс болады. Бұл жаңалық қоғамда қызу пікірталас туғызды: бір тарап заңдық-нормативтік негіздемені алға тартса, екінші тарап студенттерге қосымша салық салудың әділеттілігіне күмән келтіруде, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.

Шетелде білім алып жатқан Қазақстан азаматтарының шетелдік көздерден алған табыстары, соның ішінде оқу гранттары мен шәкіртақылар, Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңнамасы бойынша кіріс ретінде қарастырылып, жалпы тәртіпте декларациялауға жатады. Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің түсіндіруінше, Қазақстан Республикасының салық резиденті болып есептелетін кез келген азамат дүниежүзілік табысы бойынша есеп береді. Яғни, ел ішінде де, шет мемлекетте де табыс тапсаңыз, оны өзіңіздің жылдық табыс декларацияңызда көрсетуге міндеттісіз. 2024 жылы шетелден шәкіртақы алған студенттер осы табыстары туралы 270.00 формадағы декларацияны 2025 жылғы 15 қыркүйекке дейін тапсырып, 25 қыркүйекке дейін 10% мөлшерінде жеке табыс салығын төлеуі керек. Бұл талапты орындамау немесе уақтылы орындамау айыппұл сияқты салдарларға соқтыруы мүмкін.

Аталған ережеден кейбір ерекше жағдайлар да тыс қалмаған. Қазақстан ішіндегі білім беру ұйымдарынан төленетін шәкіртақылар, мемлекеттік арнайы стипендиялар және «Болашақ» халықаралық стипендиясы табыс салығынан бұрыннан босатылған жеңілдікті төлемдер қатарына жатады. Ал шетелдік оқу орындары мен қорлардың грант-стипендиялары әзірше бұл тізімге кірмегендіктен, оларға стандартты тәртіпте 10% салық салынады. Дегенмен, Қазақстан тарапы шетелде табыс табатын азаматтарының қосарланған салыққа ұшырамауын көздейді. Мысалы, егер студенттің шетелдегі шәкіртақысына сол елде салық төленіп қойса, қосарланған салықты болдырмау жөніндегі халықаралық конвенцияларға сәйкес, Қазақстанда сол табысқа тағы салық төленбейді. Мұндай жағдайда студент шетелдік оқу орнынан немесе сол елдің салық органынан алған, салықтың төленгенін растайтын құжаттарды өз декларациясына қоса ұсынуы тиіс. Ал егер шетелде ол табыстан мүлде салық ұсталмаса (мысалы, кей елдерде білім гранттары салықтан босатылуы мүмкін), онда Қазақстанда 10% салық толық мөлшерде төленуге жатады.

Бұл талап уақытша сипатқа ие. Қаржы министрлігі өкілдерінің айтуынша, 2026 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енетін жаңа Салық кодексінде шетелде оқитын студенттердің шетелдік гранттары мен стипендияларын табыс салығынан босату қарастырылған. Яғни, келесі жылдан бастап шетелдік оқу орындарынан алынған шәкіртақылар Қазақстанда салық салудан толығымен босатылмақ. 2025 жылға дейінгі өтпелі кезеңде ғана студенттер өз шетелдік табыстарын декларациялап, салық төлеуге міндетті болып отыр. Мұндай шараны енгізудің ресми себебі – қазіргі қолданыстағы салық заңнамасы нормаларын орындау және жалпыға бірдей кіріс декларациялау режимін сақтау. Сонымен бірге, алдағы жеңілдік нормасы жастарды шетелде білім алуға ынталандыру мақсатындағы қадам екені де айтылуда.

Бұл шешім әлеуметтік желілер мен қоғамда қызу талқы тудырды. Әсіресе шетелде оқып жатқан студенттер мен олардың ата-аналары тарапынан түсінбеушілік байқалады. Олар білім алу үшін алынатын шәкіртақыны табыс ретінде салық салу орынсыз деп санайды. «Студенттердің шетелде алатын азын-аулақ стипендиясына да салық төлету – олардың мойнына қосымша ауыртпалық артқанмен тең», – дейді желі қолданушыларының бірі. Шынында да, көптеген жастар шет елде өмір сүру шығындарын сол шәкіртақымен әрең жабатыны құпия емес; оның үстіне 10% бөлігін мемлекетке беру міндеті әділетсіз көрінеді. Кейбір азаматтар мемлекет бұл шараны бюджетке ұсақ қосымша кіріс түсіру мақсатында енгізді деп сынаса, енді бірі «бұл – шетелде оқып жатқан талантты жастарды жазалау ма?» деген сарказм білдіруде. Мысалы, Қазақстан әлемде шетелде оқитын студенттер саны бойынша алдыңғы орындардың бірінде – 91 мыңнан астам студент шет елдерде білім алуда, олардың басым бөлігі отбасыларының қаражатымен немесе түрлі гранттармен оқиды. Солардың ішінен Болашақ және мемлекеттік бағдарлама иелерінен өзгелері биылғы декларациялау науқанына ілігіп отыр.

Студент жастардың өзі бұл талапты әрқилы қабылдады. Бірқатары салық органдарына декларация тапсыру тәртібі мен мерзімдеріне қатысты ақпарат іздеп әуреге түссе, енді біреулері өз стипендияларын бөліп беруге мәжбүр болғандарына қынжылысын білдіруде. Әлеуметтік желілерде «Шетелде оқуға өз күшімен грант ұтып, ел намысын көтерген жастарды қолдау орнына салық салып отыр»деген сыни жазбалар кең таралуда. Сондай-ақ, кей қолданушылар бұл шараның әділеттілік қағидатына қайшы екенін айтуда: Қазақстандағы университетте оқитын студенттің шәкіртақысы салықтан бос, ал шетелдік университетте оқитындікі – салықты талап етеді. Мұны «екі студентке екі түрлі көзқарас» деп бағалағандар бар.

Осы жағдайда жауапты ведомстволар түсіндіру жұмыстарын қолға алды. Министрліктер шетелде оқитын азаматтарға арналған арнайы жадынама әзірлеп, декларацияны қалай тапсыру және салықты қалай төлеу керегін қадам-қадамымен көрсетуде. Мемлекеттік кірістер комитеті шет елде тұратын студенттердің онлайн түрде де есеп тапсыра алатынын хабарлап, салық төлеудің оңайлатылған жолдарын ұсынды. Сонымен қатар, 2026 жылдан бастап бұл талаптың күшін жоятын норма енгізілетінін ресми мәлімдеп, уақытша қиындыққа түсіністікпен қарауды сұрады. Бұл хабарлама қоғамның біршама көңілін тыныштандырғанымен, жалпы алғанда «студенттік стипендияға салық салу – тиын санап жүрген жастарға ауыр» деген пікір желіде үстем болды. Қазіргі таңда кейбір сарапшылар шетелдік оқу орындарымен шәкіртақы төлемдерін екі еселеп (gross-up) беру мүмкіндігін қарастыру керек деген ұсыныстар айтуда, яғни шәкіртақы мөлшерін салық жүктемесін өтейтіндей сәл көтеру туралы бастамалар да талқыға түсуде.

Шетелде оқитын қазақстандық студенттердің шәкіртақысына табыс салығын салу шешімі заң тұрғысынан негізделген қадам болғанымен, қоғам тарапынан оны толық қолдау қиынға соғуда. Бір жағынан, мемлекет әр азаматтың табысын заң аясында салықтандыруды көздесе, екінші жағынан, бұл норманы енгізудің уақыты мен тәсілі сынға алынуда. Қуантарлығы, заң шығарушы органдар студенттердің жанайқайын ескеріп, келесі жылдан бастап шетелдік шәкіртақыларды салықтан босату туралы нақты шара қабылдады. Демек, 2024 жылғы табыстар үшін бір рет декларация өткізіп, салық төлеу – өтпелі кезеңдегі талап қана. Алдағы жылдары «оқимын деген жасқа мемлекет мүмкіндігінше қолдау көрсетуі керек» деген ұстаным басымдық алып, заңнама әділеттілігі қалпына келеді деп үміттенеміз. Бұл жағдай мемлекет үшін де сабақ болып, салық саясатын жүргізуде әлеуметтік әділеттілік принципін ескеруге түрткі болады. Ең бастысы – шетелде білім алып жатқан қазақстандық жастар өз міндеттерін орындаумен қатар, елдің жанашырлығы мен қолдауын сезіне білсе игі.