Қазақстан уран саудасынан не ұтады?

Бір аптадан астам уақыт бойы жұртшылық Буденовское уран кенішіндегі 49 пайыз үлесін сату мәселесін талқылап жатыр. Мәміле сомасы 1,5 миллиард долларға бағаланады. Қазақстандық активтің жаңа иесі ресейлік "Росатом" корпорациясы болды. 

Orda.kz мәліетінше, 2022 жылдың қыркүйегінде британдық Middle East Eye ақпараттық сайты «Росатом» Газпромбанктің несие желісі бойынша Буденовское БК-ның 49% үлесін 1,6 миллиард долларға сатып алғанын хабарлады. Ұзақ уақыт бойы бұл ақпаратты ресейлік ядролық корпорация растаған жоқ.

2023 жылдың мамыр айында сату-сатып алу мәмілесі ақыры расталды. Белгілі болғандай, Түркістан облысындағы Будёновское уран кенішіндегі екі учаскеге иелік еткен жеке шетелдік компаниялар өз үлесін «Росатомға» сатқан. Міне, ең қызықтысы осында басталды.

Сату фактісі «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ-ның 2022 жылға арналған жиынтық есептерінен белгілі болды. Мәміле тыныш қана 2022 жылдың желтоқсанында жасалған. Жер қойнауының ресейліктердің қол астына өткені де жұртшылықтың наразылығын тудырды. 

Буденовское кен орны уран рудасының ең бай кен орындарының бірі. Ол әртүрлі компанияларға тиесілі жеті бөлімге бөлінген.

• № 2 учаскеде «Қаратау» ЖШС жұмыс істейді
• «Ақбастау» БК» АҚ №1, №3 және №4 учаскелерде жұмыс істейді.
• «СП «Буденовское» ЖШС No6 және No7 учаскелерде жұмыс істейді
Соңғы кезге дейін «Қазатомөнеркәсіп» пен «Росатом» бірлесіп жасаған төрт-ақ алаң – «Қаратау» ЖШС мен «Ақбастау» БК» АҚ. Компаниялардың әрқайсысы ЖШС-да 50% және АҚ-да 50% үлеске ие болды.

Миллионерлер Анисимов пен Клебанов британдық компаниялар арқылы қазақстандық активті қалай сатқан

«Будёновское» БК ЖШС-нің 51 пайызы «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық компаниясына, ал қалғаны «Степногор тау-кен-химия комбинаты» ЖШС-на тиесілі. Бұл Росатомға сатылған соңғы компания болды.

2022 жылдың 14 желтоқсанына дейін Степногор тау-кен химия комбинаты екі британдық компанияға тиесілі болды - GANBERG UK LTD (60% үлес) және GEXIOR UK LTD (40% үлес). Олар бір мекенжайда орналасқан (Piccadilly, Aldow Enterprise Park, Манчестер, Англия, M12 6AE – Ред.) және оларды сол адамдар басқарған. Екі кәсіпорынды да ресейлік миллиардер және қазақстандық Василий Анисимов және қазақстандық олигарх Александр Клебановтың ұлы Яков басқаратын DEGEVOL UK LTD компаниясы басқарған. Айта кетейік, олардың екеуі бұрын Степногор тау-кен-химия комбинатының тікелей меншігінде болған. Енді ЖШС құрылтайшылары «Росатом» еншілес компаниялары - «Uranium One Group» АҚ және «NFC Logistics Center» АҚ.

Кен орнының екі аймағындағы бақылау пакеті

«Буденовское» БК үшін барлау келісімшартына 2015 жылы қол қойылған. Степногорск зауыты №6 және №7 учаскелердегі барлау жұмыстарына қатысты барлық қаржылық тәуекелдерді өз мойнына алды. 2021 жылы компания өндірістік келісімшартқа қол қойды, бір жылдан кейін 49% сатылды.

Уран қоры 114,2 мың тоннаны құрайды. Ақшалай түрде бұл күрделі және операциялық шығындарды есептемегенде шамамен 12 миллиард доллар. Бірақ жұртшылық неліктен әсіресе шетелдіктерге сатуға қатты қарсы болды? Өйткені, іс жүзінде қатысу үлесінің 51 пайызының бақылау пакеті «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық компаниясында қалады.

«Росатомның» Қазақстан үшін серіктес ретінде пайдасы қандай?

Жер қойнауын шетелдіктерге сату туралы сөз қозғаудың қажеті жоқ. Бақылау пакеті болмаса, қазақстандық уранды өндіруге қандай да бір бақылау жасау туралы сөз қозғау да артық.

Оның үстіне жер қойнауы елден шығарылатын зауыт немесе көлік емес. Конституция бойынша олар халыққа тиесілі. Сонымен қатар, барлық пайдалы қазбаларды өндіру меншік иелерінің немесе акционерлердің қай елге тиесілі екеніне қарамастан, тек қана қазақстандық заңнама негізінде жүзеге асырылады. Соның нәтижесінде кен орнын пайдалануға кепілдік беріп, бақылау жасайды. Яғни, еліміздің мүддесін бұзуға болмайды.

Бұл, біріншіден, екіншіден, «Қазатомөнеркәсіптің» рұқсатынсыз мәміле жасалмас еді. Ұлттық компанияның өзі ешнәрсе сатпаған, сатып алмағандықтан ба, ашық өткізілмеді. Дегенмен, ол барлық уран кәсіпорындарындағы бақылау пакетін сақтап қалды. Компанияның акциялары кез келген күдікті әрекет тіркелетін Лондон қор биржасында орналастырылған.

Сонымен қатар, үшінші маңызды мәселе, «Росатом» уран өндіру мен саудасына қатысы жоқ кейбір еншілес компанияларға ғана қолданылатын халықаралық санкцияларға ұшырамайды.

Бірақ бұл Қазақстан үшін ең маңыздысы емес. «Росатомның» ядролық технологиялары уран өндіруге инвестиция тартуға көмектеседі. Бұл түптеп келгенде еліміздің шикізат базасын ұлғайтуға және экспортты арттыруға мүмкіндік береді.

Бұрынғы қожайындардың бұл активке, әсіресе, Александр Клебановқа тиесілі Екібастұз ЖЭО-ға қатысты мәселелер аясында үлкен көлемде инвестиция салуға дайын болуы екіталай.