«Ауған қазақтарының жағдайы мүшкіл»: Қоғам белсенділері Тоқаевтың атына үндеу жолдады

Астана қаласында Шетелдік қазақтарды қолдау алқасының ұйымдастыруымен Ауғанстан, Пәкстан, Сауд Арабиясы мен Иран қазақтарының қазіргі жағдайы және оларды қолдау мәселесіне арналған халықаралық конференция өткен еді.

Конференцияға ұзын-саны 7 мемлекеттен Ақпар Аюби (Дания азаматы, сарапшы), Амидулла Тадаш (Ауғанстан, Қабул университетінің профессоры), Хамид (Пакистан Карачи. Пәкстан қазақтарын құжаттандыру мәселесі туралы),  Иса (Мекке. Сауд Арабия), Мохаммад Табын (Ауғанстан), Мейрам Кенесары (Иран), Сейфолла (Иран), Жора (Иран), Дос Көшім, Қыдырәлі Ораз, Серік Ерғали, Бейсен Ахметұлы секілді жирмаға жуық адам қатысып, баяндама жасады.

Баяндамашылардың сөзіне қарағанда, Кеңес Одағы кезіндегі түрлі қысым мен қырғыннан бас сауғалаған және онан бұрын немесе кейіннен Ауғанстанға асқан босқындардың қазіргі саны 300 мыңнан асады. Тіптен, миллионға жетуі мүмкін. Себебі, онда қазақтар көп және әлі күнге дейін зерттелмеген. Тағдыр тауқыметін тартқан қандастардың енді тарихи әділеттілікті талап етуге құқы бар. Оған өзге емес тарихи атажұрты Қазақстан көмектесуі керек деген ұсыныс айтылды.

Сонымен қатар, шетелдегі қазақ көшін жандандыру мақсатында мына төрт мәселе ерекше назар аударуы керек екені айтылды:

1.    Ауғанстандағы қазақтарды зерттеу үшін арнайы экспедиция ұйымдастыру керек. Сол негізде, олардың нақты саны мен жағдайын білу маңызды. Сонымен бірге, Пәкістан, Иран, Сауд-Арабиясы елдеріндегі қазақтарға да арнайы зерттеу жүргізу керек.

2.    Қазақстан Үкіметі Ауғанстан еліне гуманитарлық көмек беру аясында ондағы қазақтардың саяси, мәдени мәселесін көтеруді Ауғанстан Үкіметімен бірлесіп атқару тиіс. Бұл барыста Қырғызстан Үкіметінің Ауғанстандағы қырғыздарға жыл сайын ұйымдастыратын гуманитарлық көмек шарасын үлгі етуге болады. Онда қазақ балаларының Қазақстанда білім алуына жол ашып, өзара әлеуметтік, гуманитарлық, мәдіни-тілдік байланысты күшейтуге мүмкіндік жасауы тиіс.

3.    Құжаты толық бола тұра Қазақстанға келуге виза ала алмай жүрген қандастар мен құжатсыз немесе қазақ екендігі дүдәмал тұлғалардың «Қазақ екенін тану» үшін арнайы тетіктер жасау қажетті. Сол арқылы қандастардың қазақстанға келіп кетуін оңайлату керек.

4.    КСРО кезінде босқынға айналған қандастардың ұрпақтары туралы тарихи әділдікті орнататын арнайы статус мәселесін қарастыру, олардың елге еркін оралуына көмек қолын созатын тетіктерді тездетіп жасау қажет. Бұл қандастарды қолдау туралы заң-ережемен бекітілуі тиісті.

5.   Іскер қандастардың елге оралып, жұмыс жасауына және көшіп келгісі келетін қандастарды орналастыру үшін қажетті шараларды қабылдау керек деп санаймыз.

Бұл мәселені бірлесіп шешу мақсатында Шетелдік қазақтарды қолдау алқасы да қойын-қолтық жұмыс істеуге даяр екендігін жеткізеді.

Сонымен бірге, журналистер мен қоғам белсенділері қатысқан Конференция соңында Президенттің атынан үндеу жолданды:

ҚР Президенті Қ.К.Тоқаевқа

Ауғанстан, Пәкстан, Сауд Арабиясы мен Иран қазақтарын қолдау шаралары туралы халықаралық Конференция қатысушыларының атынан үндеу
Құрметті Қасым-Жомарт Кемелұлы! 

2022 жылы 1 шілдеде Нұр-Сұлтан қаласында елдің қоғам қайраткерлері мен қатысушылары жеті елден қатысқан онлайн-офлайн аралас форматта өткен халықаралық конференцияда Ауғанстан, Пәкстан, Сауд Арабиясы мен Ирандағы қазақтардың тұрмыс ахуалы мен талап-тілектері қарастырылды. Конференциядағы баяндалған мәліметтерге қарағанда Пәкстан, Сауд Арабиясы мен ішінара Ирандағы қазақтар Ауғанстан Ислам Әмірлігінен ауып барған қандастарымыз екеніне және де, бұған дейін ресми жария болған Ауғанстанда небәрі 200 қазақ тұрады деген ақпараттың шындыққа мүлдем сәйкеспейтініне көз жеткізілді.

Ауғанстанда туып өскен қазақтардың біршамасы елдегі орнаған жаңа режим мен билік алмасу салдарынан басқа елдерді сағалап кетуге мәжбүр болып отырғаны мәлім болды. Сонымен бірге дүрбелеңнен аман қалу мақсатында ауғандық қазақтар сол елдегі өзбек, тәжік  тағы басқа халықтардың құрамында өзінің этникалық тегін жасырып амалсыз ғұмыр кешуге мәжбүр болып келгені аян болды.

Шын мәнінде, Ауғанстанға ауған қазақтардың тарихы дүркін-дүркін болған: сонау Қазақ хандығы құрылар тұстан бастап, соңғы сыртқа көшу өткен ғасырдың ашаршылығы мен қуғын-сүргіні аралас дүрбелеңі бар 30-жылдармен аяқталады. Бүгінгі ауған қазақтарының дені осы дүрбелеңге ұшырағандықтан, бұларды Қазақстан тарапынан ең алдымен саяси әрі моральдық арашалау, реабилитациялау мен өтем төлеу міндеті күтіп тұр.

Конференцияда бүгінгі таңда Ауғанстанда шамамен жүз мыңнан үш жүз мыңға дейін қазақтар бар екендігі айтылды. Бұлардың әлеуметтік ахуалы өте ауыр, білім мен сауат, мамандық жоқ, тұрмыстары төмен. Оның үстіне он үшке толған қыз балаларды басқа ұлт өкілдері тарапынан әйелдікке тартып алу қатері мен жас жігіттерді армияға әкету жағы төніп отырғандықтан, олар түрлі жолдармен тентіруге, бас сауғалауға көшкен.

Ауған қазақтарының көпшілігінде жеке басты куәландыратын құжаттары жоқ және оларды қазақ ретінде тануға ресми билік тарапынан әрекет жоқ және мүмкін еместігі баян етілді. Осының кесірінен қандастарымыздың адамға тән өмір сүру мүмкіндігі барынша тарылған.

Ауғанстаннан осы жағдайға байланысты Пәкстанға өткен үш жүзге тарта отбасының да жағдайы мүшкіл, олар ауғандық босқын ретінде күй кешуде. Бұл қандастарымыздың көпшілігі сол елдердегі Қазақстан елшілігіне өз жағдайлары бойынша жолыққанымен, оларды қазақ ретінде тану мен мойындау мәселесі туындап отыр. Тіпті, өздерінің қазақ екендігін дәлелдеу үшін пәкстандық бір топ қазақтар ДНК сараптамасын да тапсырып, айлап күтіп отырған жайы бар.

Аталмыш елдердегі этникалық қазақтар жағдайын баяндай отырып, Қазақстан тарапынан бұл мәселеге барынша байыпты кірісу қажеттігін баса айтамыз. Тәуелсіз Қазақстанның шетелдердегі қандастардың тағдырына атүсті қарауы ешбір қисынға жатпайды.

Бұл мәселеде астын сызып айтатын кемшілік: шетелдегі этникалық қазақтардың тегін тану мен мойындаудың ресми түрде жасақталған жүйесі мен тәртібінің әлі күнге болмай отырғандығы. Өзінің ата-тегі мен тарихын, жағдайын, тілін азды-көпті біле тұра, қазақ екендігін дәлелдеу ауғандық қандастар үшін қасыретке айналып отыр! Тіпті нәтижесі неғайбыл ДНК сараптамасына жүгінудің өзі әбестік екенін атап өтеміз. Бұл жағдайдың әлемдік деңгейдегі Германия мен Израил үлгісі бола тұрып, мұншалықты шырғалаң мәселеге айналуы мүлдем түсініксіз!

Конференция аталған мемлекеттердегі қандастармен үш бағыт бойынша жүйелі жұмысты қолға алу керек деп санайды:

- мәдени ағарту – тіл үйрету, сауат ашу;
- гуманитарлық жәрдем;
- тарихи арашалау, саяси реабилитация мен өтем төлеу және қандастарды Қазақстанға қайтару бойынша жұмыстар.

Құрметті Президент!

Егемен еліміздің алдында тұрған Жаңа Қазақстан құрудың бірден бір сипаты шетелдерде тұрып жатқан 5 миллионнан астам қазақ ұлтының өкілдерін қамқорлыққа алу екенін ескере отырып, Сізден аталған міндетті атқаруға қажетті шаралар қабылдауды өтінеміз. Сондай-ақ, елімізде құрылғанына ондаған жылдар болған Дүниежүзілік Қазақтар қауымдастығы мен «Отандастар қорының» өз міндеттерін тыңғылықты атқаруын қамшылайтын нақты шаралар қабылдауды сұраймыз.

Құрметпен:   Ауғанстан, Пәкстан, Сауд Арабиясы мен Иран қазақтарын қолдау шаралары туралы еларалық  Конференция қатысушылары: 

Ақпар Аюби (Дания), Абдулла, Амидулла Тадаш (Ауғанстан, Қабул университетінің профессоры), Хамид (Пакистан, Карачи),  Ахмад Қожабаев (Сауд Арабия, Мекке), Мохаммад Табын (Ауғанстан), Мейрам Кенесары (Иран, Горган), Сейфолла (Иран, Горган), Жора Табын (Иран), Серік Ерғали (Нұр-Сұлтан), Дос Көшім (Алматы), Қыдырәлі Ораз (Ұлыбританя, Лондон), Бейсен Ахметұлы (Нұр-Сұлтан), Бурахан Дақанов (Солтүстік Қазақстан облысы), Аятжан Ахметжан (Нұр-Сұлтан), Құрмет Талапқазы (Шымкент)  тағы басқалар.