Заңның үстемдігі – құқықтық мемлекет құрудың маңызды қағидаты

Заңның үстемдігі тұ­жы­рымдамасы ешкімнің заңнан жоғары бола алмайтынын, заң алдында бәрі тең екенін, ешкімді заңмен белгіленген тәртіппен және оны бұзғаны үшін ғана жа­залауға болмайды, яғни заңдылық пен әділеттілік – адам құқықтарын тиімді қорғау үшін қажет өзара байланысты екі талап. Осы орайда Skifnews.kz ақпарат порталы қоғам арасында заң үстемдігі мен әділеттілік қағидаттары дұрыс насихатталу мақсатында құқықтық сананы оятатын жалпылама түсініктер туралы материал жинақтады.

Заңның үстемдігі барлық заңға тәуелді актілер мен орындау актілері заңға бағынады және қайшы келмейді дегенді білдіреді. Құқықтық теорияға сәйкес, құқықтың үстемдігі барлық нормативтік құқықтық актілерді (соның ішінде Конституция және заңнама) және мемлекеттік биліктің барлық қызметі адам құқықтарына, оның қадір-қасиетін қорғауды талап етеді. Құқық үстемдігі жүзеге асырылған мемлекет құқықтық деп аталады.

Құқықтың үстемдігі туралы ескертулерді Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948) кіріспесінде табуға болады және нақты шарттарға байланысты өзгеретін бірқатар принциптерді ілгерілету үшін қолданылады. БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комиссиясының 2005 жылғы қарарында биліктің бөлінуі, құқықтың үстемдігі және заң негізінде тең қорғау сияқты аспектілер көрсетілген.

Құқықтың үстемдігі кез-келген демократияның ажырамас бөлігі. Қоғам және құқықтың үстемдігі ұғымының өзі барлық шенеуніктерден кез-келген адамға өзінің қадір-қасиетін құрметтеп, теңдік қағидатын сақтай отырып, ұтымды және құқыққа негізделген қарым-қатынас жасауды талап етеді. Осылайша әркім тәуелсіз және бейтарап соттарда егер шешімдер заңсыз болған жағдайда, кез-келген шешімге шағымдана алады. Сот процесінің өзі әділ болуы керек.

Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының, осы Кодекстің, өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл сақтауға міндетті.

Соттардың Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық сотына жүгінуге міндетті.

Соттың, қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді және заңда белгіленген жауаптылыққа, заңсыз актілерді жарамсыз деп тануға және олардың күшін жоюға әкеп соғады.

Осылайша, құқықтың үстемдігі сот билігін жүзеге асыруға, жеке адам мен мемлекет арасындағы қатынастарға бағытталған.

Сот жүйесіне және құқықтың үстемдігіне сенімділікті қамтамасыз ету үшін ең маңыздысы-құқықтық сенімділік принципі. Бұл азаматтардың күнделікті өмірі, Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызметі, сондай-ақ даму мен экономикалық прогресті қозғайтын бизнес саласындағы өнімді келісімдер үшін өте маңызды. Мұндай сенімге қол жеткізу үшін мемлекет заң мәтіндерінің оңай қол жетімді болуын қамтамасыз етуі керек. Ол сондай-ақ ол қолданатын заңдарды болжамды және дәйекті түрде сақтауға және орындауға міндетті. Құқықтық сенімділік құқықтық нормалардың анық және дәл болуын, сондай-ақ жағдайлар мен туындайтын құқықтық қатынастардың Тұрақты болжамын қамтамасыз етуге бағытталуын талап етеді. Бұдан басқа, Парламентке екіұшты заңдар қабылдап, негізгі құқықтарды бұзуға жол берілмейді. Бұл мемлекетке, оның органдарына және қызметшілеріне қатысты адамдар үшін маңызды құқықтық қорғауды қамтамасыз етеді. Құқықтық сенімділік пен құқықтың үстемдігі заңның іс жүзінде орындалатындығын білдіреді. Ол сонымен қатар оны орындаудың нақты шарттары бар екенін білдіреді.

Құқықтық мемлекетте адам құқықтарының мызғымастығы бекітіледі, бұл – мемлекет өзінің жұмыс істеу процесінде құқықтарды барынша толық жүзеге асырудың қажетті алғышарттарын жасауға тиіс екенін білдіреді. Бұл ретте заңда тікелей көзделген жағдайлардан басқа ешкім адам құқықтары саласына басып кіруге құқылы емес.

Осылайша, заңның үстемдігі елде құқықтық тәртіп пен құқықтық тұрақтылықты орнатуға қызмет етіп қана қоймайды, сонымен қатар мемлекеттік басқаруды реттелген, ашық, шенеуніктердің сыбайлас жемқорлыққа бейім болуынан сақтайды.