«Көп бөлігі PR-ға жұмсалады, ардагерлерге дым жоқ»: Шымкент әкімдігі 7 мамыр мен 9 мамырды «тойлауға» 38 млн бөлмек

Шымкент қаласының әкімдігі жыл сайын мерекелік іс-шараларды ұйымдастыруға қомақты қаржы бөледі. Мысалы, 2024 жылы қаланың жалпы бюджеті 779 млрд теңгеге жетіп (бұл өткен жылмен салыстырғанда 123 млрд теңгеге артық), экономикалық өсім байқалды​. Дегенмен осы бюджет аясында әлеуметтік салаға басымдық берілсе де, мерекелік іс-шараларға да өте көп қаражат қарастырылған. Жалпы биыл Шымкентте 12 ауқымды іс-шара өтеді екен. Біз соның техникалық спецификасымен таныса отырып, не деген миллиондар деп қайран қалдық... Соның бәрін қоя тұрып, бүгін тек 7 мамыр мен 9 мамырда өтетін іс-шараларға тоқталғымыз келеді. Атап айтқанда, Отан қорғаушы күніндегі (7 мамыр) «іс-шараға» шамамен 17,4 млн теңге бөлінеді деп жоспарланған​. Goszakup.kz сайтында бұған арнайы конкурс та жариялап қойған. Ал тек 9 мамыр – «Ұлы Отан» соғысы күнінің өзінде мерекелік іс-шараға 29,7 млн теңгеге жуық қаржы бөлініп отыр​. Қомақты қаржының бөлуді білетін Шымкент әкімі Ғабит Сыздықбеков бұл соманы қалай жұмсайды? Бұл мақалада Шымкент қаласы әкімдігінің аталған мерекелерге бөлген бюджеті мен шығындарының мазмұнын сараптап, олардың қаншалықты ақталатынын талдаймыз.

Әр мерекелік іс-шараға бөлінген қаржы мен техникалық сипаттамалар

Шымкент қаласы әкімдігінің мерекелерді өткізуге жариялаған мемлекеттік сатып алу құжаттары осы шараларға бөлінген қаражат көлемі мен атқарылатын жұмыстар тізбесін айқындайды. 2025 жылы 7 мамыр – Отан қорғаушылар күні мен 9 мамыр – «Ұлы Отан соғысы» күніне орай өткізілетін іс-шараларға жалпы 38 млн теңге жұмсау көзделген болатын​. Бұл сомаға концерттік бағдарламалар, көрмелер, ақпараттық науқандар және басқа да мәдени шаралар ұйымдастыру жоспарланған.

Мемлекеттік сатып алудың техникалық сипаттамаларына көз жүгіртсек, әр мерекелік іс-шараның мазмұны мен талаптары егжей-тегжейлі жазылған. Мысалы, 2025 жылғы «Жеңіс» күнін (біз бұл күнді Жеңіс не Ұлы Отан деп нақты атағымыз келмейді, бірақ ресми дерек пен Шымкент әкімдігі «Жеңіс күні» деп көрсеткендіктен, осылай жазуды жөн көрдік – ред.) өткізуге арналған конкурстық құжатта төмендегідей жұмыстар қамтылған:

• Іс-шараның толық сценарийін және бағдарламасын әзірлеу;
• Мерекелік бейнероликтер түсірілімін жүргізу және олардың сценариін жазу;
• Сахна безендіру эскиздерін дайындау;
• Ашық алаңда концерт өткізу үшін 300 орындық орнату, жаңбыр не күннен қорғау үшін 8 шатыр тігу (әрқайсысының ұзындығы 5 м);
• Жеңіс символикасы бар 1000 дана наградалық белгі (значок) және 1000 дана лента дайындау;
• Мерекеге арналған шақыру билеттері мен логотиптер әзірлеу және осылай кете береді........

9 мамыр – Жеңіс күніне арналған мерекелік іс-шараның техникалық сипаттамасынан үзінді. Құжатта іс-шараға 29 673 210 теңге (ҚҚС-сыз) бөлінгені және жоғарыда аталған қызмет түрлері жоспарланғаны көрсетілген. Осы талаптардан көрінгендей, әкімдік мерекелік шараны ұйымдастыру үшін сценарий жазудан бастап сахна құруға дейінгі бүкіл процессті мердігерге жүктеген. Ауқымды мерекелік бағдарлама әзірлеу, безендіру жұмыстары, сондай-ақ мерекенің символикалық атрибуттары – арнайы значоктар мен ленталар дайындалуы қарастырылған.

Техникалық сипаттамада ақпараттық қолдау бөлімі жеке көрсетілген. Яғни шараның PR-науқанына ерекше көңіл бөлініп отыр:

• Әлеуметтік желілерде кемінде 100 мың жазылушысы бар 5 парақшада жарнамалық жариялым жасау;
• Қазақ және орыс тілдерінде кемінде екі баспасөз хабарламасын тарату;
• 3D-графика негізінде мерекелік видеороликтер (моделдеу, рендер) әзірлеп, кемінде 1 минуттық роликтер шығару;
• TikTok, Instagram, Facebook сияқты әлеуметтік медиа платформаларда бейнероликтер мен баннерлер орналастыру;
• Интернет-порталдарда PR мақалалар жариялау.

Мерекелік шараның ақпараттық сүйемелдеу жоспары. Техникалық сипаттамаға сәйкес, әлеуметтік желілердегі жарнама, баннерлер, 3D-видеороликтер мен PR мақалалар сияқты ақпараттық іс-шаралар мерекені өткізу жоспарына кірістірілген. Қарапайым тілмен айтқанда, бөлінген қаржыға концерттік алаң орнату, мерекелік безендіру мен контент (фото және видео өнімдер) әзірлеу, сондай-ақ ауқымды ақпараттық насихат жүргізу көзделген. Бұл талаптар мерекені ұйымдастыру жоспарының кең қамтылғанын көрсеткенімен, бөлінген қаражаттың нақты қалай бөлінетінін, әр тармаққа қанша сома қарастырылғанын ашып айтпайды. Техникалық сипаттамада қызмет түрлері ғана тізімделген, алайда олардың әрқайсысына жұмсалатын жеке сома көрсетілмеген​. Бұл қаржының қаншалықты тиімді және мақсатты жұмсалатынына қатты күмән ұялатып отыр.

Шығындардың нақты бағыттары: PR, баннер, бейнеролик...

Жоғарыдағы техникалық сипаттамадан байқалғандай, мерекелік іс-шараға бөлінген қаржының едәуір бөлігі ақпараттық сүйемелдеу мен PR-науқанға жұмсалмақ. Әкімдік талабы бойынша әлеуметтік желілерде жарнама жүргізу, танымал парақшалар арқылы ақпарат тарату, 3D-визуализациясы бар бейнероликтер әзірлеу, интернетте PR мақалалар жазу сияқты жұмыстар жоспарланған. Сондай-ақ қаланың көшелеріне баннерлер ілу, LED-экран жалға алу (шамамен 3,91 шаршы метрлік экран) тәрізді шығындар да қарастырылған​​. Бұған қоса, кем дегенде 10 бейнеролик түсіріліп, мерекеге арнайы фотозона ұйымдастыру көзделіп отыр​.

Мұның барлығы мерекелік шараның жарнамалық және имидждік аспектісіне баса мән берілетінін көрсетеді. Шығын баптарына қарағанда, нақты қызмет алушылар – қала тұрғындары емес, әкімдіктің қоғамдық имиджі алдыңғы қатарға шыққандай. Мәселен, әлеуметтік желіде 100 мың жазылушысы бар парақшаларда жарнама орналастыру шығыны салық төлеушілер есебінен төленеді, бірақ оның қала тұрғындары үшін нақты қандай пайдасы бар? Бұл жарнамалар тек ресми шараның өтетінінен хабар беру үшін ғана ма, әлде халықты қатысуға шақыру ма? Қалай болғанда да, әкімдіктің өз шарасын өзі жарнамалауға осынша шығындануы сұрақ тудырады​.

Әкімдік ұсынған медиа-жоспардағы инфлюенсерлерді тарту, баннерлер дайындау секілді тармақтар да негізінен сыртқы әсерге бағытталғаны анық​. Яғни, миллиондаған қаржы онлайн және сыртқы жарнамаға, мерекенің жылтырақ көрінісіне жұмсалады. Бұл ретте бюджеттің қандай бөлігінің нақты концерттік бағдарлама мен мазмұнға, ал қандай бөлігінің жарнама мен безендіруге кететіні ашық айтылмаған. Шығын құрылымының бұлыңғырлығы қоғамдық күмәнді күшейтеді. Осынша қаржының қаншасы шынайы мерекелік шараға, қаншасы көзбояушылыққа жұмсалмақ​?

Ардагерлер мен әлеуметтік топтар назардан тыс қалды

Мерекенің мазмұнына үңілгенде ең таңқаларлық жайт – соғыс ардагерлері мен басқа әлеуметтік осал топтарға тікелей көмек қарастырылмауы. Жеңіс күніне арналған техникалық сипаттамада ардагерлерге қатысты бірде-бір тармақ жоқ екені анық жазылған​. Яғни, Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне құрмет көрсету немесе оларға материалдық қолдау көрсету жағы мерекелік бағдарламада мүлдем ескерілмеген. Бұл – үлкен парадокс! Аты «Жеңіс күні», бірақ мерекенің басты кейіпкерлеріне деп арнайы ниеттелген ештеңе жоқ.

Шымкент әкімдігінің құжатында ардагерлерге бір реттік көмек түгілі, қарапайым құрмет көрсету рәсімі де жеке көрініс таппаған. Мұны жергілікті биліктің тарихи жады мен адами фактордан гөрі сыртқы эффектіні жоғары қойғанының белгісі деуге болады​.

Салыстырмалы түрде айтсақ, өзге өңірлер бұл күн қарсаңында ардагерлерге тікелей көмек көрсетуге басымдық береді. Мысалы, 2024 жылы елорда Астана, Алматы және Шымкент қалалары әрбір ҰОС ардагеріне 2 млн теңгеден бір реттік әлеуметтік төлем жасаған болатын​. Яғни Шымкентте де ардагерлерге қала бюджетінен белгілі бір мөлшерде қаржылай көмек көрсетілген (республикалық және жергілікті әлеуметтік бағдарламалар аясында). Алайда бұл көмек мерекелік іс-шара бюджетіне кірмейді және оны ұйымдастыру сценарийінде ардагерлерге арналған бөлік қаралмаған. Мұның өзі әкімдіктің назарын ардагерлер проблемасынан басқа жаққа бұрғанын көрсетеді.

Басқа қалалардағы тәжірибе: Алматы, Астана және өңірлермен салыстыру

Шымкенттің мерекелік шараларға жұмсап отырған қаражатын елдің басқа ірі қалаларымен салыстырып көргенде, біраз айырмашылықтар байқалады. Мәселен, Алматы қаласының әкімдігі 2024 жылы ұлыстың ұлы күні – Наурыз мейрамын атап өтуге шамамен 25 млн теңге бөлген деген дерек бар​. Нұр-Сұлтан (Астана) қаласында 2024 жылы Тәуелсіздік күнін мерекелеуге 20 млн теңге қарастырылғаны айтылған​. Әрине, біз мұнымен Астана мен Алматыны мақтан тұтпаймыз. Тіпті ар мерекенің ауқымы әртүрлі болсын. Дегенмен бұл сандар Шымкенттің жеке мерекелік шараларға жұмсайтын қаржысы басқа өңірлермен салыстырғанда тым жоғары екенін аңғартады. Шымкент 2025 жылы тек Жеңіс күнін тойлауға 38 млн-ға жуық шығындамақ, ал Алматы бүкіл Наурыз мейрамына бұдан едәуір кем қаржы жұмсаған.

Сонымен қатар, өзге өңірлерде мерекелерді өткізу тәсілінде ерекшеліктер бар. Мысалы, Түркістан облысы соңғы жылдары Жаңа жылды мерекелеуге бюджеттен қаражат бөлмей келеді – әкімдік тек Наурыз мерекесіне басымдық береді екен​7

Жаңа жылдық безендіру, шараларды демеушілердің көмегімен өткізеді, ал бюджет қаржысы үнемделеді. Бұл – өңір басшылығының дәстүрлі емес, үнемшіл шешімі. Батыс Қазақстан облысында биыл Жаңа жылға 28 млн теңге бөлінгенімен, оның өзі 12 аудан мен 1 қаланың безендіруіне бөлініп, мардымсыз сома болып қалатынын облыс әкімі атап өтті​. Сондай-ақ бұл қаражаттан отшашу ұйымдастырылып, әлеуметтік жағдайы төмен және ерекше қажеттілігі бар балаларға сыйлықтар таратылатыны айтылды. Яғни, мұнда да бөлінген қаражаттың бір бөлігі осал топтарға қамқорлық көрсетуге бағытталғанын көреміз​.

Шымкент қаласында да кейбір мерекелерде үнемдеу қадамдары жасалған сыңайлы. Мысалы, 2024 жылы қала әкімдігі жаңа жылдық безендіруге жалпы 80 млн теңге бөлгенін, бірақ бұл қаржыны барлық 4 ауданға тең бөліп (шамамен 16 млн тг әр аудана), өткен жылғы қолданылған шыршалар мен әшекейлерді қайта пайдалану туралы шешім қабылдағанын қала әкімі айтты​. "Былтырғы заттарды қолданамыз. Қосымша іс-шара өткізсек, демеушілердің көмегімен өткіземіз", – деді Шымкент әкімі​. Яғни әкімдік Жаңа жыл мерекесінде үнемдеуді қолға алған. Алайда дәл сол Шымкенттің 9 мамыр мерекесіне 30 млн жұмсауы – көпшілік үшін тосын жайт. Бұл қаржы бөлудегі басымдықтардың бірізді емес екенін аңғартады: бір жағынан жаңа жылда үнемдейтін қала, екінші жағынан, аса кең атап өтілмейтін мерекеге аса көп қаражат жұмсап отыр.

Жалпы, басқа өңірлер тәжірибесінен түйгеніміз – әкімдіктер мерекелік шараларды өткізуде барынша тиімділік пен мазмұндылыққа мән беруге тырысады. Бірі демеушілер тартып, бюджетті үнемдесе, екіншісі бөлінген ақшаның белгілі бір бөлігін әлеуметтік мақсаттарға бағыттайды. Ал Шымкенттің жағдайында мереке шығындарының басым бөлігі PR мен сыртқы эффектіге кетіп, қоғамға нақты қайтарымы бар бағыттар тасада қалған. Бұл Шымкент әкімдігінің мереке тойлау саясаты басқа қалалармен салыстырғанда сын көтермейтінін көрсетеді.

Ақпараттық сүйемелдеу: тиімді ме, әлде көзбояушылық па?

Шымкент әкімдігінің мерекелік шараларға жұмсалатын қаржысының елеулі бөлігі «ақпараттық сүйемелдеуге» арналатыны жоғарыда айтылды. Енді осы шығындардың тиімділігіне тоқталсақ. Әлеуметтік желілерде жарнама жүргізу, инфлюенсерлерді тарту, онлайн платформаларда контент тарату – мұның барлығы заманауи ақпараттық саясаттың элементтері екені рас. Алайда 100 мыңдаған оқырманы бар парақшаларда бірнеше пост шығару немесе 1 минуттық роликтер дайындау қаншалықты қажет және өзін ақтайды?

Бір күндік мереке үшін әзірленген контенттің ғұмыры қысқа болары белгілі. Әкімдіктің өзі де бұл жарнамалық науқанның әсерін өлшеп, қоғамға нақты не бергенін дөп басып айта алмайды. Мысалы, әлеуметтік желідегі посттарды көрген тұрғындар шараға қатысқаны немесе патриоттық рухы артқаны туралы нақты өлшем жоқ. Қоғамдық пайдасы бұлыңғыр осындай жарнамалық әрекеттерге миллиондаған қаржы жұмсау – күмәнді шешім. Мемлекеттік тапсырыспен шығатын PR мақалалар мен жарнамалық роликтер көбіне есеп беру үшін жасалатыны жасырын емес.

Керісінше, кейбір сарапшылардың айтуынша, әкімдіктің өз ресми парақшалары, жергілікті тегін ақпарат көздері бар, солар арқылы-ақ тұрғындарға қажетті ақпаратты жеткізуге болады. Қаладағы жарнамалық экрандар мен билбордтар да тұрғындарды құлақтандыру үшін қызмет ете алады. Бұл орайда қосымша инфлюенсерлерге ақша төлеу, жеке PR мақалаларға қаражат шашу артық шығын сияқты көрінеді. Оның орнына бюджет қаржысын тікелей халыққа пайдалы дүниелерге бағыттауға болар еді.

Әлбетте, әр әкімдік өз имиджін ойлайды, бірақ имиджге жұмыс істейтін шығындар шектен тыс болмауы керек. Ақпараттық сүйемелдеу қаншалықты сапалы жасалғанымен, түптеп келгенде ол мерекелік шараның сыртқы көрінісі ғана. Ал халыққа оның мазмұны мен тигізер нақты пайдасы маңызды. Егер мерекеге бөлінген қаржының жартысынан көбі жарнама мен декорацияға кетіп, қоғам қолына ұстап көруге тұратын ештеңе қалмаса – мұндай шараны тиімді деу қиын. Бұл жағдайда ақпараттық науқанның өзі жасанды маңызға ие болып, көзбояушылыққа айналады​.

Заңнама және бюджет саясаты тұрғысынан қарау

Мемлекеттік бюджет қаражатын жұмсаудағы негізгі принциптердің бірі – тиімділік пен ашықтық. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі мен мемлекеттік сатып алу туралы заңдары бюджет қаражатын мақсатты және үнемді пайдалануды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, Шымкент қаласының мерекелік шараларға миллиондаған теңге бөлу шешімі қаншалықты негізді?

Біріншіден, бюджет қаржысының тиімділігі мәселесі туындайды. Жоғарыда айтқанымыздай, 30 млн теңгеге жуық қаражат бір күндік (нақты айтсақ, бар-жоғы бірнеше сағаттық) шараға арналуда. Бұл сомаға қалада қаншама өзекті проблеманы шешуге болар еді. Мысалы, сарапшылардың есептеуінше, 29,6 млн теңгеге кем дегенде екі мектептің ескі жылыту жүйесін толық жаңартуға немесе 15-20 соғыс ардагерінің бір жылдық коммуналдық төлемдерін өтеуге, не екі жаңа балалар ойын алаңын салып беруге жетер еді​. Сол сияқты әлеуметтік жағдайы төмен ондаған отбасыға азық-түлік, қажетті заттар таратуға жұмсауға болады. Яғни, бұл қаржы нақты пайдасы бар жобаларға жететін көлемде. Осы тұрғыдан, мерекеге осыншама қаржы бөлу тиімділік қағидатына сай келе ме – күмәнді.

Екіншіден, мақсаттылық және басымдықтар мәселесі бар. Бюджетті жоспарлау кезінде жергілікті билік қоғамдағы ең өзекті мұқтаждықтарды бірінші кезекке қоюы тиіс. Ал Шымкентте әлі күнге шешілмеген әлеуметтік мәселелер аз емес: мектептер мен балабақшаларда орын тапшылығы, кейбір ауданларда инфрақұрылымның ескіруі, әлеуметтік көмекті қажет ететін отбасылар жағдайы және т.б. Осындай мәселелер тұрғанда, мерекелік шараларға қомақты қаржы жұмсау бюджет саясатының басымдықтары дұрыс қойылмағанын көрсетпей ме?

Үшіншіден, бақылау мен есептілік жайы. Мәслихат депутаттары бюджет жобасын талқылап, бекіткенімен, жекелеген мерекелік шығындар көп жағдайда жан-жақты сарапқа салынбай өте шығуы мүмкін. Өйткені мереке ұйымдастыру шығындары "мәдени-бұқаралық шаралар" бабында жалпы сомамен берілуі мүмкін, оның ішінде нақты қандай мерекеге қанша қаражат қаралғанын қарапайым тұрғын түгілі, кейде депутаттардың өзі де аңғара бермейді. Бұл жерде жергілікті қоғамдық кеңестер мен бақылаушы органдардың рөлі маңызды болар еді. Алайда Шымкентте бұл шығындарға қатысты ешбір ресми талқылау немесе қарсылық естілмеді, демек, бақылау механизмі тиімді жұмыс істемеген сыңайлы.

Тағы бір назар аударарлық жайт – мемлекет басшылығының үнемдеу туралы ұстанымы. Соңғы жылдары ҚР Үкіметі мен Президенті шараларды өткізуге кететін қажетсіз шығындарды қысқарту жөнінде бірнеше рет пікір білдіргені белгілі. Мысалы, Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов бір сөзінде өңірлерде жедел жәрдем машиналары тозып тұрғанын айта келе, "отшашуға ақша бар, бірақ жедел жәрдемге жоқ" деп сынға алған болатын​. Бұл – бүкіл елге ортақ жағдайдың көрінісі: бюджет ақшасын көлденең шығындай бермей, шынымен қажетті салаларға бағыттау талабы күшейіп келеді. Демек, заңнамалық тұрғыда да, жалпы мемлекеттік саясат тұрғысынан да бюджет қаржысын бей-берекет мерекелерге шаша беру құпталмайды.

Шымкент әкімдігі бөлген қаржы заңға қайшы деп біржақты айту қиын, өйткені рәсімдер (тендер өткізу, сипаттама жариялау) формалды түрде сақталған. Бірақ мәселенің этикалық және стратегиялық жағы алаңдатады: бұл шығындар бюджеттің рухына, мемлекет саясатының басты бағытына (халықтың әл-ауқатын көтеруге) қаншалықты сай? Мұнда «рұқсат етілгеннің бәрі орынды ма?» деген сұрақ туындайды. Заң бойынша тыйым салынбағанымен, мұндай жұмсау жауапкершілігі биліктің өз мойнында, ертең халық алдында есеп бергенде олардың дәлелі қаншалықты орынды болмақ?

Қоғамның пікірі және БАҚ үнсіздігі

Әрине, бұл мәселе жайлы өзге БАҚ-тар үнсіз. Ал ол жақтағы дәстүрлі БАҚ жағында бұл тақырыпта айтарлықтай үн қатқан ешкім болмады. Шымкент қаласындағы ресми ақпарат құралдары (теледидар, газеттер) әкімдіктің жоспарын тек хабарлау форматында берумен шектеледі. Ал оның қаншалықты негізді екеніне қатысты сараптамалық материал жарияланбады. Республикалық деңгейде де бұл мәселе кең талқыға түспеді.

Қоғамдық талқылаудың жоқтығы және БАҚ-тың үнсіздігі мұндай мәселелерде екі нәрсені аңғартады. Біріншіден, жергілікті билік мұндай шығындарды жұрттан жасырып отырған жоқ – мемлекеттік сатып алу порталында ақпарат бар, баспасөзге қысқаша хабарландыру берілген. Бірақ сол ақпаратты алып, мәселені көтеріп, халық пікірін ұйымдастыратын тәуелсіз алаңның болмауы сезіледі. Егер жергілікті БАҚ шынымен тәуелсіз болса немесе белсенді азаматтық қоғам өкілдері мұны ресми деңгейде көтерсе (мысалы, қоғамдық кеңес отырысында немесе жергілікті депутаттар арқылы), бұқара көпшіліктің назарына ілігер еді.

Екіншіден, қарапайым тұрғындардың пікір білдіру механизмдері әлі де шектеулі. Әкімдіктің мұндай шешімдеріне халық көп жағдайда тек әлеуметтік желіде немесе ас үйдегі әңгімеде наразылық айтуы мүмкін, бірақ ол ресми ұсыныс не талап деңгейіне көтеріле бермейді. Қала бюджеті жобасы қоғамдық талқылауға шығарылғанда (әр жылы "Ашық НҚА" сайтында жарияланып, талқылау өтеді), тұрғындар белсенділік танытпайды немесе нақты қай бабында не барын аңдай алмауы ықтимал. Бұл жолы да 30 млн теңгені бөлу туралы шешім халық кең талқылаған жоқ, себебі оны талқылайтын ресми алаң болмады, ал бейресми наразылықтар билікке жетпеді.

Медиа үнсіздігінің тағы бір себебі – мерекелік іс-шара тақырыбы өзінен-өзі "жағымды жаңалық" категориясына жатуы. Көптеген БАҚ мереке қарсаңында әкімдік хабарламасын сол күйі жариялап қояды. Мысалы, пәлен уақытта мерекелік концерт өтеді, бәрі шақырылады деген сияқты. Ал оның бюджетіне үңілу, сын айту журналистің ойына келе бермеуі мүмкін немесе редакциялық саясатта ондай зерттеуге уақыт қарастырылмайды. Яғни, бұл мәселе бойынша журналистік зерттеу мен қоғамдық бақылау әлсіз болды. Соның салдарынан, әкімдік ұсынысын қайта қарауға түрткі болатын қоғамдық қысым немесе пікір қалыптаспады.

Үкіметтік емес ұйымдардың ұсыныстары

Қоғам белсенділері мен үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) өкілдері осындай жағдайда айтатын сөзге сенсек, олар мерекелік шараларды өткізудің балама жолдарын ұсынады. Олардың пайымынша, бюджет қаражатын дәл осылай жұмсағаннан гөрі, әлдеқайда пайдалы әрі мағыналы бағыттарға бұруға болады. Атап айтқанда, Ашық бюджет қағидатын сақтау. ҮЕҰ өкілдері ең алдымен әкімдік шығындарының ашық болуы қажеттігін айтады. Мерекелік іс-шаралардың барлық сметасын ашық түрде жариялап, қоғам талқысына ұсыну керек деген ұсыныс бар​.

Сонда ғана әр теңгенің қайда жұмсалатыны белгілі болады және артық шығындар қысқартылып, қаражат шынымен керек тұстарға бағытталады. Мысалы, егер 10 бейнероликке миллиондаған теңге кеткелі тұрса, қоғам өкілдері «бұл артық, орнына 1-2 ролик жеткілікті, үнемделген ақшаға ардагерлерге теледидар алып берейік» деп ұсыныс айта алар еді. Яғни, қоғамның сүзгісінен өткізу тетігін енгізу маңызды.

Жоғарыдағы ұсыныстардың ортақ түйіні – мереке мәнін мазмұнмен толықтыру және бюджеттің қайтарымын жоғарылату. Егер әкімдік ҮЕҰ мен қоғам өкілдерінің пікіріне құлақ түрсе, бірлесе жұмыс істесе, мерекелік шаралар шынымен халыққа жақын, атаулы оқиғаларға айналар еді.

Ашық бюджет принциптері және қоғамдық бақылау

Мемлекеттік қаржыны жұмсауда ашықтық пен қоғам қатысуы принциптерін іске асыру – қазіргі заман талабы. Қазақстанда соңғы жылдары "халық қатысатын бюджет" жобасы енгізіліп, кейбір қалаларда тұрғындардың өздері ұсынған шағын жобаларға қаржы бөлу тәжірибесі бар. Мәселен, Шымкент қаласында 2021-2022 жылдары "Бюджетке қатысу" бағдарламасы аясында тұрғындардың ұсынысымен 182 балалар ойын алаңы, 26 спорт алаңы, 18 саябақ салынып жатыр, бұған 5,8 млрд теңге бөлінгені туралы ресми ақпарат бар​. Бұл – бюджет шығындарының ашық жоспарланып, қоғам пікірін ескеруге жақсы мысал.

Алайда мұндай ашықтық ірі мерекелік шараларды жоспарлау кезінде де қажет. Қаланың жылдық бюджетінде "мерекелік іс-шараларға" деп топтама түрде қаражат белгіленгенімен, оның нақты қандай шараларға, қалай жұмсалатынын жан-жақты негіздеу керек. "Ашық бюджет" порталы мен Ашық НҚА (нормативтік-құқықтық актілер) сайтында әкімдіктің жоспарлары жарияланып тұрады, бірақ тұрғындар үшін түсінікті форматта емес. Сондықтан, әкімдік пен қоғам арасында тұрақты диалог орнап, әсіресе даулы шығындар қоғам талқысына салынуы тиіс.

Жалпы, ашықтық дегеніміз – тек ақпаратты жариялау ғана емес, қоғамның пікірін ескеру. Мысалы, жоғарыда аталған 38 млн теңгелік мерекелік шара туралы шешімді қабылдамас бұрын, әкімдік қоғамдық тыңдау ұйымдастырып немесе жергілікті қоғам белсенділерінен, ардагерлер кеңесінен ұсыныс сұраса, бәлкім басқаша шешімге келер ме еді. Әрине, барлық адамға жақпайтын шешімдер болады, бірақ кем дегенде көпшілік ұстанымы белгілі болар еді.

Үкіметтік емес ұйымдар мен тәуелсіз сарапшылар бюджет ашықтығын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқара алады. Олар мемлекеттік сатып алуларды, бюджеттік бағдарламаларды талдап, қоғамдық есеп беру тәжірибесін енгізуді ұсынады. Мысалы, белгілі бір мерекеге жұмсалған қаржы бойынша жыл соңында немесе шарадан кейін қоғамдық есеп беру кездесуі өтсе6 әкімдік өкілдері қанша ақша қайда жұмсалғанын баяндап, сұрақтарға жауап берсе6 бұл да сенімді арттырар еді. Өкінішке қарай, қазір мұндай механизм жоқтың қасы.

Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін де ашық бюджеттің маңызы зор. Мерекелік шаралар секілді "жұмсалуы қиын тексерілетін" бабтар кейде коррупциялық тәуекелге жақын келеді деп саналады, өйткені нақты нәтиже өлшеуі күрделі. Сондықтан смета ашық болса, әр баннердің, әр роликтің құны белгілі болса, онда күдік те азаяды, жөнсіз баға қоюға жол берілмейді.

Қорыта айтқанда, ашықтық пен қоғам бақылауы қамтамасыз етілмейінше, бюджеттің мұндай даулы шығындары қайталана беруі мүмкін. Ал ашықтық орнаса, әкімдік те жауапкершілікпен қарап, қоғам сенімін арттырар еді. Бұл бағытта ең қарапайым қадам – сметаларды жариялау және талқылау, сондай-ақ тәуелсіз аудит немесе сараптама жасау тәжірибесін енгізу.

Қаржының қайтарымы

Шымкент қаласы әкімдігінің соңғы шешімдеріне қарайтын болсақ, мерекенің мәні жарқыраған сахна, әдемі декорация мен әлеуметтік желідегі әдемі посттар тасасында қалып қойғандай. 38 млн теңге – аз ақша емес және оның басым бөлігі көзге көрінетін, бірақ жүрекке жетпейтін бағыттарға жұмсалуы көпшіліктің көңілінде сұрақ туындатып отыр​.

Бұл жағдай билікке де, қоғамға да сабақ болуы керек. Алдағы уақытта мұндай шараларды жоспарлағанда жергілікті атқарушы органдар халықтың пікірін ескеріп, шынымен қажет-жаратына көңіл бөлгені абзал. Мерекелік бюджеттерді қайта қарастырып, артық шығындарды әлеуметтік маңызды жобаларға бұру мүмкіндіктерін іздеу қажет.