Кіші жүздің шежіресі

Тарихи деректерді ұрпақтан‑ұрпаққа аманаттап жеткізудің ең көне жолдарының бірі – ауызша шежіре. «Шежіре» атауы араб тілінде «ағаштың бұтағы» мағынасын берсе, көне түркі‑моңғол тілдерінде «рухани мұра», «есте сақтау ілімі» деген ұғымдарды қамтиды. Моңғолдар «цээжээр», қалмақтар «чееджыр дасх», тувалар «шээжилээр» деп атайтын бұл сөздің түп‑мағынасында «жатқа айту» мен «адам жадысындағы білім» жатыр. Қазақ қоғамында да шежіре – тек туған‑туысқанды тарату (генеалогия) емес, тарих пен рухани сабақтастықтың тұтас жүйесі.

Қазақ тілінде «еске сақтау» мәнін білдіретін парсы текті «йад» (жады) сөзі шежіренің мазмұнын кеңейте түседі: біз шежірені таза генеологиялық тізім ретінде ғана емес, ауызша «қария сөз», көне аңыздармен астасқан халық тарихы ретінде түсінеміз. Сол себепті шежіре мен тарих қазақ ұғымында ажырамас егіз.

Кіші жүздің түп‑тегі: Бекарыс тарамдары

Көшпелі қоғам шежіресінде Кіші жүздің шығу төркіні үш арыстаннан тарайды, олардың кенжесі – Бекарыс. Бекарыстан Ордаш, одан Шаншар, Шаншардан Тоқпан, Тоқпаннан Алау, Алаудан Арғымақ, кейінгі ұрпақтан Алшын туып, Алшыннан Қыдуар түзіледі. Қыдуардан Қаракесек және он екі ата Байұлы өрбиді.

Арғымақтың баласы Телеу Алшын және Рамаданмен бірлесіп, кейін Жетіру құрамына негіз болады. Кейбір нұсқада Бекарыс → Маңғытай → Алшын → Алау → Қыдуар → Нәдірқожа, Қыдырқожа, Сәдірқожа тізбегі айтылады; Қыдырқожадан Жетіру, Сәдірқожадан Әлім, Шөмекей, Кете тарайды.

Кіші жүзді «үш қожадан» (Нәдірқожа, Қыдырқожа, Сәдірқожа) өрбіткен игі‑жақсылардың шежірелері көп тарағанымен, ғылыми еңбектер Қыдуар ұрпақтарын нақтырақ дәлелдейді: Қаракесек (Қайырбай) және Байұлының он екі ата жүйесі осы тұста орнығады.

Қаракесек пен Кете туралы аңыздар

Құдиярдың балалары – Қаракесек, Қыдырбай, Байсары – туралы нұсқалар көп. Бір аңызда Қаракесек кедейлігі үшін осылай атанса, Байсарыдан Кете әулеті өрбігені айтылады. Байсары жорықта қаза тауып, жесірі Кетебикені Әлім, кейін Шөмен алады. Кетебикеден тараған ұрпақтар анасының атымен «Кете» аталып, Ақкете, Қаракете, Ожырай тармақтарына бөлінген.

Ал Әлім (Ұланаққа дейін) шежіреде Қаракесекпен тығыз байланысты: Ұланақты Қаракесек өзі баққандықтан, ел арасында оны да «Қаракесек» деп атаған.

Байұлы: он екі ата жүйесінің қалыптасуы

Кіші жүздің батыс бөлігін құрайтын ірі қауым – он екі ата Байұлы. Дәстүрлі тізімде: Шеркеш, Есентемір, Таз, Ысық, Адай, Беріш, Байпақты, Қызылқұрт, Тана, Масқар, Алаша, Алтын (кей нұсқада Жаппас) аталады. Алайда ру аттары сан рет ауысып, кейбір шежірелерде бір атаны шығарып тастап, «он екі» санына сәйкес келтіру үшін қайта реттейді.

Үш сиық жіктемесі

Ғылыми айналымдағы бір ықпалды нұсқа Байұлын Қыдырсиық, Бақтысиық, Сұлтансиық атты үш сиыққа бөледі.

- Қыдырсиықтан – Шеркеш, Беріш, Таз;

- Бақтысиықтан – Адай, Байпақты, Қызылқұрт;

- Сұлтансиықтан – Ысық, Тана, Масқар;

- Алтын мен Жаппас – қосалқы аталар ретінде беріледі.

Ел арасындағы деректерде Алтын кейде Жаппастың шешесі, кейде қызы, кейде бөлек ру деп сипатталады. Сондықтан Алтынды он екі ата ішінен шығарып тастайтын немесе Жаппаспен қосақтайтын нұсқалар кездеседі.

Тарихи тұлғалар куәландырған мәліметтер

- Мұхаммеджан Тынышбайұлы (1917) Байұлын ең көп санды бірлестік деп көрсетіп, оның ішінде он екі ата толық келтіріледі.

- А.И. Тевкелев (1748) дерегінде Кіші жүз «Алшыннан Байұлы мен Қаракесекке тарайды» деп айтылады; Байұлы он екі, Қаракесек алты атадан тұрады.

- Проф. Халел Досмұхамедұлы үш сиық жіктемесін ғылыми айналымға енгізген.

Шежіре білгірі Жанаш Нұрмахан ақсақал жеті нұсқаны салыстырып, үш сиық үлгісін мойындаса, жидашы Ыбыраш Қорқытұлы Құдияр ұрпақтарын басқаша тарқатады. Ақын Махамбет Мөңкеұлы келтірген шежіреде де айырмашылықтар бар, бірақ негізгі он екі ата қаңқасы сақталады.

Жетіру: жеті тайпаның бірлігі

Жетіру құрамына Жағалбайлы, Кердері, Керейт, Табын, Тама, Телеу, Рамадан енеді. Аңыз бойынша, Арғымақтың баласы Телеу Рамаданды бауырына басып, кейін өзге еншілік руларды айналасына топтастырады. Басқа нұсқаларда олардың бәрі Арғымақтан тарайды немесе түгел Нәдірқожаның балалары деп беріледі.

Әлімұлы: алты ата қауымы

Әлім – Кіші жүздің «алты ата Әлімұлы» құрылымын түзетін ірі шоғыр. Оған Кете, Қаракесек, Қарасақал, Төртқара, Шекті, Шөмекей кіреді. Кей жерлерде Кетенің Қаракете, Ақкете, Ожырай сияқты ішкі тармақтары жеке таңбаланып, Кіші жүздің «29 таңбалы» нұсқалары жасалған.

Рулық таңбалардағы сабақтастық

Зерттеушілер В. Востров пен М. Мұқанов Қызылқұрттың көсеу таңбасын Ұлы жүз Ысты руының Қызылқұртымен туыстықтың емеуріні деп түсіндіреді. Бір таңбаның әр руларда қайталануы ежелгі байланыстарды меңзейді: Алаша атауы Саян‑Алтайдағы динлин жұртымен немесе түрікмен‑татар қауымдарымен тамырлас болуы мүмкін.

Кіші жүз тайпалары үш үлкен генеологиялық бірлестікке – Әлімұлы, Байұлы, Жетіру – топтасқан. Мұндай үштік құрылым қазақтың өзге жүздерінде кездеспейді және дала қоғамының саяси‑әлеуметтік ұйымының ерекшелігін көрсетеді. Шежірелер ауызша тарағандықтан, әр нұсқада айырмашылықтар бар, бірақ негізгі тізбек сақталады:

- Байұлы: Алаша, Алшын (Адай), Байбақты, Беріш, Есентемір, Жаппас (Алтын), Қызылқұрт, Масқар, Таз, Ысық, Шеркеш, Тана.

- Жетіру: Жағалбайлы, Кердері, Керейт, Табын, Тама, Телеу, Рамадан.

- Әлімұлы: Кете, Қаракесек, Қарасақал, Төртқара, Шекті, Шөмекей.

Шежіре – халық жадының алтын арқауы. Ол тек ата‑тек кестесі емес, көшпелі өркениеттің құқықтық, әлеуметтік және мәдени кодексін ұрпаққа жеткізетін рухани құбылыс. Сондықтан да қазақ үшін «қарашаңырақ иесін» ғана емес, жеті атасын, одан ары бабаларын жаңылмай түгендеу – берік дәстүр, әрі тарихи сананың сақшысы.