Он сегіз-он тоғызыншы ғасырдағы қазақ даласындағы ең елеулі тарихи оқиғалар

Орыс билігі әскери бекініс желісін біртіндеп тереңдетіп, дәстүрлі көш-қон өрісін тарылта отырып, саяси-экономикалық тетіктерін орнықтыра бастады. Қазақ рулары Жайық пен Еділ арасынан, Есіл мен Тобылдың жоғарғы ағысынан, Каспийдің солтүстігінен айырылып, малға жайлы жаз жайлауы мен күз күздеуінен шеттетілді.

Орыс-казак отрядтары «барымташы мен қарақшы қуалау» деген сылтаумен жасаған жортуылдарына жауап ретінде қазақ жасақтары шекараға тиіп-қашып шабуылын бастады. Бұл – алда тізбектелетін ұлт-азаттық толқындарының алғашқы нышаны еді.

Пугачёв дүмпуі (1773-1775)

Ең алдымен Емельян Пугачёв көтерілісі осы аймақта басталды. Байұлы мен Жетіру бірлестіктеріне қарайтын Байбақты, Алаша, Табын, Тама, Кердері, Жағалбайлы руларының жасақтары Орынбордан Саратовқа дейінгі бекіністерге соққы берді. Бір орталықтан басқарылмағанымен, олар бекініс қораларын өртеп, егінді жыртып, қатынас жолын үзуді көздеді. Мақсат – казак-орыстарды көшіп-қону аймағынан кетуге мәжбүрлеу әрі тартып алынған жайылымды қайтару. 1775 жылғы қатаң жазалаулар бұл дүмпуді тұншықтырғанымен, қазақ даласындағы кейінгі қозғалыстарға қуатты серпін берді.

Сырым Датұлы көтерілісі (1783-1797)

Пугачёв көтерілісінен соң Ресей билігі Кіші жүзде отарлық әкімшілік реформасын жеделдетті. Генерал-губернатор О.А. Игельстром хандық билікті шектеу үшін «хан кеңесі» мен «шекаралық сот» жобасын ұсынып, старшындарды тартуға тырысты. Бірақ халық арасында беделі түскен Нұралы ханға қарсы көңіл күй күшейіп, аға батыр Сырым Датұлы тарихи аренаға шықты.

Сырым Датұлының ұраны – бір жағынан сұлтандар мен хан шонжарларының зорлық-зомбылығына тойтарыс беру, екінші жағынан отаршыл саясаттың өзін нысанаға алу еді. Табын, Тама, Кердері рулары негізінде құрылған Жетіру расправасы бастапқыда старшындарға билік беретіндей көрінгенімен, іс жүзінде патшалық биліктің жаңа қолшоқпарына айналды. Сырым бұл айланы әшкерелеп, 1790-жылдардан бастап ашық қарулы қарсылыққа көшті. Патша жазалаушылары Мұғалжар мен Ембі бойын, Сағыз-Жем алқабын қанға бояды; ауылдар аман қалу үшін түйесі мен жылқысын қу тақыр шөлге айдап кетуге мәжбүр болды.

1797-жылға қарай ішкі жіктеліс, Айшуақтың хан болып бекітілуі және үздіксіз жазалаулар көтерілісті бәсеңдетті. Сырым Хиуаға өтіп, сол жақта белгісіз жағдайда көз жұмды. Дегенмен оның қозғалысы хандық биліктің беделін мүлде шайқап, Далада жаңа саяси ахуал қалыптастырды.

Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық күресі (1837-1847)

Ресей империясының қазақ даласындағы хандық билікті таратып, шептік бекіністер тізбегін тереңдете түсуі мен жерді зорлықпен иеленуі — XIX ғасырдың ортасына қарай бүкіл қазақ қоғамын ширықтырды. Осы отаршыл қысым Кенесары Қасымұлы бастаған жалпыхалықтық қарулы қозғалыстың (1837 – 1847) басты себебі болды. Бұған дейінгі көтерілістерден айырмашылығы — бұл күреске үш жүздің ру-тайпалары кеңінен араласты; 1843–1845 жж. қозғалысқа Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Табын, Тама, Бағаналы, Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Арғын, Үйсін, Дулат және басқа да көптеген қауым толыққан.

Кенесарының діттегені – Абылай заманындағы шекараларды қалпына келтіріп, Ресейге кірмей қалған жерлердің дербестігін сақтау. Соғыс басталар алдында ол патша үкіметіне бірнеше хат жолдап, жаңа бекіністер салуды тоқтатуды, қазақ жерін қайтаруды талап етті. 1837 жылдың күзінде талаптары жауапсыз қалғанда, Ақтау бекінісін қорғайтын казак жасағына тұтқиылдан шабуыл жасалды.

Көктемде Кенесары сарбаздары Ақтау мен Ақмола аралығындағы шепті бұзып, Симоновтың отрядын талқандады; 10 пистолет, 9 мылтық, 13 қылыш, 7 найза, 495 мың оқ-дәріні олжалады. Күзде Ақмола бекінісі өртке оранып, аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендиннің күштері ыдырады. 1838 жыл соңында көтерілісшілер Ырғыз-Торғай алқабына ойысқанда, Орынбор губернаторы граф В. А. Перовский бітімге келіп, шекара шабуылдарын тоқтатуды сұрады. Тыныштық 1842-ге дейін созылды, бірақ Сібір әкімшілігі Сотников отрядымен Кенесары ауылын шапқан соң, бейбіт кезең үзілді.

Қыркүйекте үш жүз өкілдері Кенесарыны ақ киізге көтеріп, бүкілқазақтық хан деп таныды. Хан кеңесі құрылып, салық жүйесі мен әскер түзімі жаңартылды: мыңдықтар мен жүздіктерге бөлінген тәртіпті жасақтар пайда болды. 1843 жылы І Николай көтерілісті басу туралы жарлық шығарып, Кенесарының басын әкелгенге 3000 сом сыйақы тағайындады. Үш негізгі жазалаушы корпусқа қоса, Лебедев, А. Жантөрин, Б. Айшуақов басқарған 2000 жасақ қосылды. Кенесары күшті бөліп, отрядтарды шаршату тактикасын қолданды: Ұлытауға шегіне ұрыс жүргізген Лебедев сәтсіздікке ұшырап, қызметтен қуылды. 1844 жылы Өлкеаяқ бойында Ахмет Жантөрин отряды талқандалды. 1841-1842 жж. Кенесары Қоқан езгісіндегі Созақ, Сауран, Ақмешіт, Жаңақорғанды азат етіп, Түркістанды қоршады. Сыр бойындағы Жанқожа Нұрмұхаммедұлының қолдауы шешуші рөл атқарды.

1846 жылы Кенесары Балқаш жаққа ойысты. Генерал-майор Вишневский бастаған жаңа жорыққа қарсы ол Әулиеата мен Меркіні қоқандықтардан босатты. Бірақ қазақ-қырғыз қатынасы ушығып, патша билігі екі жақты бір-біріне айдап салды. 1847-де 10 мың сарбазбен Кекілік-Сеңгірге кірген хан қырғыз манаптарының, қоқан жасақтарының және Вишневский әскерінің үш жақты қыспағына түсті. Рүстем сұлтан мен Сыпатай батырдың шегініп кетуі қорғанысты әлсіретті. Кенесары 32 сұлтанымен бірге тұтқынға түсіп, манаптардың қолында қаза тапты; Наурызбай батыр шайқаста мерт болды.

Көтеріліс жеңіліске ұшырауына: қазақ руларының толық бірікпеуі, кей билеушілердің патшаға сүйенуі, бір мезгілде Ресеймен де, Қоқан-Бұхарамен де соғыс жүргізудің ауыртпалығы, кей ауылдарға шабуыл жасалуы себеп болды.

Соған қарамастан, 1837-1847 жылдардағы ұлт-азаттық соғыс қазақ мемлекеттілігін жаңғыртуға талпынған соңғы ірі әрекет ретінде тарихта қалды. Ағыбай, Иман, Жанайдар, Сұраншы, Жоламан, Жәуке сияқты батырлардың ерлігі мен Бопай ханымның қажыр-қайраты халықтың азаттық рухын күшейтті. Кенесарының саяси-әскери тәжірибесі кейінгі ұрпаққа тәуелсіздіктің бағасын ұғындырып, отаршылдыққа қарсы идеяда орталық тұғыр болды.

Жалпы ХVІІІ ғасырдың ортасынан ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі ұлт-азаттық толқындары – Ресей империясының Қазақ даласындағы отарлауға берілген табиғи, заңды жауап қана емес, қазақ ұлтының жаңғыру тарихындағы шешуші баспалдақ болды. Пугачёв дүмпуіне қатысу, Сырым қозғалысы, Кенесары ханның күресі – бәрі хандық биліктің сарқылуына, көшпелі шаруашылықтың дағдарысына, жаңа саяси сана мен ұлттық бірлік идеясының пісіп-жетілуіне ықпал етті.

Отаршыл қысым күшейген сайын қарсылық та өрши түсті. Темір құрсау буыны қатайған сайын ұлт бостандығы үшін күрес те буырқана түсті. Жаңа көшбасшылар, жаңа тактикалар мен жаңа идеялар пайда болып отырды. Сол себепті он сегіз-он тоғызыншы ғасырдағы осы қанды-терлі жол бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның тарихи жадындағы алтын арқау, ұлт болып ұйысудың ең маңызды кезеңі саналады.