Қазақстанда шақырылушыларды SMS-хабарлама арқылы əскерге шақыру тəртібі – цифрландыру заманындағы оң қадам.
Қазақстанда мерзімді əскери қызметке шақыру жүйесі цифрландыру аясында жаңа форматқа көшірілді. Бұрын жас жігіттерге әскери комиссариаттан қағаз шақырту қағазы келсе, енді ресми SMS-хабарлама арқылы ескерту жіберу тəртібі енгізілуде. 2023 жылы тиісті заңнамаға өзгеріс еніп, Президент қол қойған соң 60 күннен кейін – яғни 2025 жылғы 16 қыркүйектен бастап – SMS-хабарламалар заңды түрде қағаз шақырумен теңестірілді. Бұл жаңалық қоғамда көптеген сұрақ туғызды. Электронды жүйе қалай жұмыс істейді, SMS келген шақырылушы не істеуге міндетті, азаматтардың құқықтары қалай қорғалады, ал егер қате жіберілген немесе жалған SMS келсе, қандай шаралар қабылдау керек? Бұл мақалада осы сұрақтарға жауап береміз. Қазақстан Республикасының заңдық актілері мен қорғаныс саласының ресми деректеріне сүйене отырып, шақырудың жаңа тəртібін түсіндіреміз. Сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен міндеттерін ашып көрсетіп, қате немесе фейк хабарламалар жағдайында іс-əрекет алгоритмін нақтылаймыз.
SMS арқылы шақырудың заңдық негізі
2023 жылы «Əскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заңға бірқатар толықтырулар енгізілді. Президент Қ.Тоқаев 2023 жылғы 16 шілдеде қол қойған осы өзгерістерге сай, мерзімді əскерге шақырудың жаңа тəртібі бекітілді. Енді Қазақстан азаматтарына ресми шақыру 1414 қысқа нөмірінен жіберілген SMS-хабарлама түрінде жеткізіледі. Яғни, электронды SMS-хабарлама заң жүзінде дәстүрлі қағаз шақырту қағазымен бірдей саналады. Бұл жаңалық 2025 жылғы күзгі шақыру науқанына тұспа-тұс келді. 1 қыркүйектен 31 желтоқсанға дейін жалғасатын күзгі әскерге шақыру барысында 22 мыңға жуық азаматқа тұңғыш рет SMS жəне eGov порталы арқылы цифрлық шақыртулар жіберіледі деп жоспарланды.
Әрине, электронды жүйе енгізілгенімен, қағаз құжат толық жойылмайды. Қорғаныс министрлігі SMS-хабарламалар қосымша ыңғайлы канал ретінде іске қосылатынын, бірақ бұрынғыдай қолхатпен табысталатын қағаз шақырту да қолданыста қалатынын ресми мәлімдеді. Өйткені кейбір азаматтардың ұялы телефоны тіркелмеуі немесе хабарламаны алмауы мүмкін. Мұндай жағдайда əскери комиссариат қызметкерлері немесе жергілікті әкімдік өкілдері қағаз шақыртуды азаматтың тұрғылықты мекенжайына, жұмыс орнына апарып тапсырады. Сондай-ақ шақыру қағазын поштамен жолдау тəжірибесі де сақталады. Заңнамада SMS арқылы жеткізу мүмкін болмаса, шақырту жеке тапсыру не тіркелген поштамен жіберу қамтамасыз етілетіні көрсетілген. Демек, жаңа ереже көпарналы хабарлау жүйесін қалыптастырды: біріншіден, негізгі канал – 1414-тен SMS, екіншіден – eGov электронды порталы, үшіншіден – қағаз тасымалдағыш (қолма-қол немесе пошта). Мақсат – шақырылушыға хабарды дер кезінде жеткізіп, оның əскерге шақырылғанын хабардар етуде олқылық болдырмау.
Электронды жүйе қалай жұмыс істейді?
Цифрлық шақыру механизмі бірнеше қадамнан тұрады. Алдымен, шақырылушылардың деректері әскери есеп және мобильді азаматтар базасы арқылы сәйкестендіріледі. Әрбір 18-27 жас аралығындағы əскери міндетті азаматтың ЖСН-іне тіркелген телефон номері анықталады. Сол номерге шақыру жөніндегі SMS жолданады. SMS мазмұнында шақырылушының толық аты-жөні, жергілікті әскери басқарма органына (əскери комиссариатқа) келуі тиіс күні мен уақыты, мекенжайы көрсетіледі. Хабарламада медициналық комиссиядан өту қажеттігі және оның өту орны жазылады. Айта кету керек, заң бойынша шақыру туралы хабарламаны азаматқа кемінде үш күн бұрын жіберу қажет. Мәселен, егер Сізге 20 қыркүйекте медициналық тексерілуге келу керек болса, SMS ең кеші 17 қыркүйекте жолдануы тиіс. Бұл – азаматқа дайындалу үшін берілетін ең аз уақыт. SMS-хабарлама келген соң, шақырылушы белгіленген уақытта көрсетілген мекенжайға – әскерге шақыру пунктіне баруы шарт.
Бір азаматтың атына бірнеше телефон нөмірі тіркелген жағдайлар да ескерілген
Қорғаныс министрлігі егер шақырылушының өз атына бірнеше ұялы байланыс нөмірі болса, SMS олардың бəріне бірдей жіберілетінін хабарлады. Осылайша, азамат бір нөмірдегі хабарламаны көрмей қалса, екіншісінен оқып, шақырту туралы білуі тиіс. Ал егер азаматтың мүлде мобильді телефон нөмірі жоқ болса немесе ол Мобильді азаматтар базасында тіркелмесе, онда жоғарыда айтылғандай дәстүрлі қағаз шақырту тапсырылады. Қағаз шақыртуды жергілікті əскери басқарма органдарының қызметкерлері немесе азамат жұмыс істейтін ұйым басшысы арқылы беру қарастырылған. Яғни, кәсіпорын не мекеме басшысы өз қызметкеріне əскерге шақыру қағазын қолына тапсыруға міндеттеледі (тəжірибеде бұл бұрыннан бар ереже). Сонымен қатар «eGov» электрондық үкімет порталындағы азаматтың жеке кабинетіне де шақыру жөнінде электронды хат жіберіледі. Азамат порталға кіріп, тіркелген соң, сол жерден де хабарламаны көре алады.
Шақырту алған əрбір азамат белгіленген уақытта жергілікті әскери комиссариатқа келуге міндетті. Алдымен медициналық тексеруден өтеді, оның қорытындысына сай жарамдылығы анықталады. Егер азаматтың денсаулығы жарамды деп танылса, шақыру комиссиясы оны əскерге аттандыру туралы шешім қабылдайды. Ал егер денсаулығында кінарат болса, бір жылға дейін мерзім беру (кейінге қалдыру) немесе мүлдем босату мәселесі қаралады. Қазақстан заңнамасына сәйкес, əскери қызметке шақырылушының белгілі бір дəрежеде құқықтары бар. Солардың бірі – мерзімді қызметті кейінге қалдыру құқығы. Заңның 35-бабына сай, белгілі бір негіздер болған жағдайда азаматқа уақытша кейінге қалдыру беріледі. Мысалы, шақырылушы білім алуды жалғастырып жатса (күндізгі бөлімде оқитын студенттер шақыруды кейінге қалдыра алады), немесе отбасылық жағдайы бойынша (асырауында еңбекке жарамсыз туыстары болса, жас сәбилері болса) мерзім беру қарастырылған. Сондай-ақ денсаулық жағдайына байланысты уақытша жарамсыз деп танылса, бір жылға дейін кейінге қалдыру жазылады. Ал 36-бапқа сай мүлдем қызметке жарамсыз деп танылған азаматтар əскерге шақырылудан босатылады (мысалы, кейбір созылмалы ауру түрлері болса, көру немесе есту қабілеті нашар, т.б.). Бұл құқықтарды азамат медициналық комиссия қорытындысы мен қажетті құжаттарды тапсыру арқылы жүзеге асыра алады.
Шақырылушының тағы бір маңызды құқығы – шақырудың ресми екенін тексеру. Енді əр азамат өзіне шынымен шақырту жіберілген-жіберілмегенін eGov Mobile қосымшасындағы арнайы сервис арқылы көре алады. 2024 жылы іске қосылған бұл функция «цифрлық мəліметтер» бөлімінде қолжетімді, онда азаматтың шақырылу мәртебесі (шақыру келді ме, келсе қай мерзімге) туралы толық ақпарат шығады. Мысалы, белгілі бір шақырылушыға осы күзгі науқанға шақыру жіберілген болса, қосымшада ол туралы белгі тұрады. Бұл жаңашылдық азаматтарға əскерге шақыру үдерісінің ашықтығын арттырып, қажет болса жұмыс берушіге немесе оқу орнына өз мәртебесін растауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, шақырылушы белгіленген уақыттан бұрын əскерге өз еркімен келіп, қызмет етуге тілек білдіруге де құқылы (əдетте мұны «ерікті түрде қызметке аттану» дейді, бірақ ол сирек жағдай).
Ал енді міндеттерге келсек, шақырту алған азамат, жоғарыда айтқандай, белгіленген уақытында келуі шарт. Бұл – оның заң алдындағы міндеті. Егер қандай да бір маңызды себеппен (мысалы, сырқаттану немесе отбасы жағдайы) сол күні келе алмаса, онда алдын ала жергілікті əскери органға хабарлап, шақыруды кейінге шегеру мүмкіндігін сұрауына болады. Əскерге шақыру ережелеріне сəйкес, шақырылушы дәлелді себепсіз келмей қалмауы тиіс. Дәлелді себептерге ауруханаға жату, отбасы мүшесінің ауыр науқасы, төтенше жағдайлар сияқты жайттар жатады. Мұндайда тиісті растайтын анықтамаларды ұсынып, шақыруды басқа күнге ауыстыруға болады.
Келмей қалудың жауапкершілігі қандай?
Егер шақырту алған азамат еш себепсіз белгіленген күні əскери комиссариатқа келмесе, оған әкімшілік жаза қолданылады. Əкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 647-бабына сәйкес, шақыртуға дәлелсіз себеппен келмегені үшін 5 айлық есептік көрсеткіш (5 АЕК) мөлшерінде айыппұл салынады. 2024 жылғы есеп бойынша бұл шамамен 17 мың теңгені құрайды. Айыппұл салып қана қоймай, жергілікті əскери басқарма органдары полициямен бірлесіп, шақырылушының тұрғылықты жеріне не жұмыс орнына барады. Олар азаматпен тікелей байланысып, келмей қалу себебін анықтайды жəне қайтадан комиссариатқа келуін талап етеді. Егер шақырылушы əдейі жалтаруды жалғастырса, онда ісі сотқа өтіп, қылмыстық жауапкершілікке тартылуы ықтимал. Қылмыстық кодекстің 387-бабы əскерден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік жүктейді. Бұл бап бойынша санкция өте қатаң, 1000 АЕК (3 миллион теңгеден астам) дейін айыппұл салынуы мүмкін немесе тіпті 1 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Әдетте, бірінші рет жалтарғандарға бас бостандығынан айыру емес, ірі айыппұл не қоғамдық жұмыс тағайындалады. Бірақ қайталанса немесе қасақана жалтару ауыр зардапқа соқтырса, соттау да ғажап емес. Сондықтан шақырылушыларға SMS келсе, оны елеусіз қалдырмау өте маңызды.
Айта кету керек, Қорғаныс министрлігі соңғы өзгерістерге орай халық арасында туындаған кейбір алаңдаушылықтарды да сейілтті. Əлеуметтік желілерде «жастарды көшеде ұстап əкетіп жатыр екен» деген сыбыстар тараған еді. Министрлік мұны жоққа шығарып, «көшеден ұстап әкету тəжірибесі болмайды» деп мəлімдеді. Яғни, ешбір азаматты алдын ала шақырусыз, кенеттен көшеде полицияның ұстап, əскерге алып кетуге құқығы жоқ. Шақыру міндетті түрде жоғарыдағы тәртіппен, хабарлама не қағаз жүзінде жетуі тиіс, содан кейін ғана азамат заңды түрде əскерге шақырылған болып саналады. Бұл да шақырылушылардың құқығын қорғайтын маңызды кепілдік.
Қате немесе жалған SMS келген жағдайда не істеу керек?
Электронды жүйе болған соң кейде техникалық қателер немесе деректердегі жаңылыс болуы мүмкін. Мысалы, шақыру жасынан асып кеткен азаматқа қате SMS кетуі немесе денсаулығына байланысты бұрын босатылған адамға жаңылысып хабарлама жіберілуі ғажап емес. Мұндай жағдайда абыржымай, ең алдымен, eGov порталындағы жеке кабинетіңізді тексеріңіз, шынымен шақыру мәртебесі тұр ма, жоқ па – соны анықтап алыңыз. Егер ешқандай шақырту жазылмаған, ал SMS келген болса, бұл техникалық ақау немесе жалған жолданған хабарлама болуы мүмкін. Сол мезетте өзіңіздің тіркелген жеріңіздегі жергілікті қорғаныс істері жөніндегі басқармаға (əскери комиссариатқа) хабарласыңыз. Олар сіздің ЖСН бойынша база деректерін қарап, шақырылушылар тізімінде бар-жоғыңызды тексеріп береді. Егер анықтамаңыз болса (мәселен, денсаулық бойынша жарамсыздық анықтамасы) немесе жас шектен асып кетсеңіз, оны да айтыңыз. Көбіне, қате түсіп кеткен SMS үшін əскери органдар азаматтан кешірім сұрап, техникалық қатені түзетеді. Ал егер сіз расында шақырылушы болсаңыз, бірақ SMS мәтінінде қате (мысалы, аты-жөніңізде қателік) байқасаңыз, оны да дереу əскери комиссариатқа хабарлаған жөн – олар дерекқорды дұрыстайды, жаңа дұрыс SMS жібереді.
Өкінішке қарай, соңғы уақытта ел ішінде алаяқтық SMS хаттар тарату оқиғалары да байқалуда. ІІМ-нің хабарлауынша, кейбір арам пиғылды адамдар əскери комиссариат атынан жалған SMS, мессенджер хаттары мен e-mail жолдап, халықты шатастыруға тырысуда. Ондай хабарламаларда «Сіз əскерге шақыртуды елемей жүрсіз», «Шұғыл түрде деректеріңізді растаңыз, əйтпесе ірі көлемде айыппұл салынады» деген сияқты қорқытып-үркіту сипатындағы сөздер жазылады. Көбінесе мұндай хабарламамен бірге белгісіз сілтеме қосылады. Азамат сол сілтемеге өтсе, жалған сайт ашылады да, жеке мәліметтерін (ЖСН, төлқұжат нөмірі т.б.) енгізуді сұрайды. Мұның ар жағында алаяқтар тұр, олар сіздің деректеріңізді ұрлап, кейін қылмыстық мақсатта пайдалануы мүмкін немесе компьютеріңізге зиянды бағдарлама жұқтырып, банк шоттарыңызға қол салуы ықтимал. Тіпті кейде алаяқтар телефон соғып, өзін военкомат қызметкерімін деп таныстырып, «қылмыстық жауапкершілікке тартылмау үшін есепшотқа ақша аударыңыз» деген талабын да айтатыны белгілі болды. Азаматтар мұндай арбауға түсіп қалмас үшін сақ болуы қажет. Мамандардың ескертуі: шынайы əскери шақыру ешқашан WhatsApp, Telegram секілді қосымшалар арқылы немесе электронды поштамен жіберілмейді. Ресми шақырудың жалғыз электронды жолы – 1414 нөмірінен келетін SMS жəне eGov порталындағы хабарландыру. Басқа форматтағы хаттардың бəрі жалған деп біліңіз. Егер сізге күдікті SMS не мессенджер арқылы хат келсе, сілтемелерге кірмеңіз, бейтаныс адамдарға жеке деректеріңізді жібермеңіз. Дəл осындай күмәнді жағдай туындаса, бірден 102 нөміріне қоңырау шалып немесе жақын жердегі полиция бөлімшесіне барып, хабарлау керек. Киберполицияға да онлайн шағым жолдауға болады. Тиісті органдар оны тексеріп, халықты алдаған алаяқтарды іздейді.
Ескерер жайт, кейде шынайы 1414 нөмірінен келген SMS-ті де жұрт күмәнданатын жағдай болуы мүмкін. Өйткені алаяқтар SMS жібергенде таныс нөмірдің атауын қолдан жасау технологиясын пайдалануы ықтимал. Сондықтан ең дұрыс əдіс – өзіңізді əскерге шақырған-шақырмағанын мемлекеттік eGov ресурсы арқылы тексеру немесе тікелей əскери комиссариаттан анық-қанығын білу, содан кейін ғана іс-əрекет ету. Өзіңізге қатысты шақырту бары анықталса, заң талабына бағынған жөн. Ал егер шын мəнінде жалған хабарлама болса, онда құзырлы органдарға айтып, өзгелердің зардап шекпеуіне үлес қосқаныңыз дұрыс.
Қазақстанда шақырылушыларды SMS-хабарлама арқылы əскерге шақыру тəртібі – цифрландыру заманындағы оң қадам. Бұл жаңалық əскерге шақыру процесін жеңілдетіп, азаматтарға ақпаратты жедел жеткізуге мүмкіндік береді. Дегенмен, кез келген жаңа жүйе сияқты, оның тиімді жүзеге асуы үшін халық арасында түсіндіру жұмыстары мұқият жүргізілуі қажет. Біз мақаламызда электронды шақырту қалай жіберілетінін, азаматтардың не істеуі керектігін талдап шықтық. Ең маңыздысы – шақырылушы міндетін түсініп, SMS алған соң уақытында баруы тиіс, ал мемлекет азаматтың құқықтарын сақтауы шарт. Яғни, қателіктер болса түзетіп, жалған ақпарат таратқандарды жауапқа тартып, жүйенің анық, ашық жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек. Автордың пікірінше, бұл өзгеріс əскери қызметтің ашықтығын арттырып, халықтың армияға деген сенімін күшейтуі мүмкін. Әр азамат өз конституциялық борышын өтеуге дайын болуы – ел қорғанысының кепілі. Ал мемлекет сол азаматтардың құқықтарын қорғап, əділдік пен заңдылықты сақтаса, жаңа электронды шақыру жүйесі өзінің мақсатына жетеді. Қорыта айтқанда, SMS арқылы шақыру – заман талабы. Біз, азаматтар, оған жауапкершілікпен қарап, алаяқтардан сақтанып, құқықтарымызды білгеніміз абзал. Цифрлық Қазақстанның мұраты да – халыққа қолайлы, қауіпсіз қызмет ұсыну. Əскерге шақыру саласындағы бұл жаңалық соған жақсы мысал болары сөзсіз.