Тұтқынды ұстауға – 90 мың, ең төменгі жалақы – 85 мың: шығын құрылымы және әділеттілік

Бұл дерек көптің көңіліне қаяу салып, «қылмыскерді бағуға мемлекет шығын аямағанымен, адал еңбектенетін азаматтың еңбекақысы неге сонша аз?» деген әділеттілік сауалын туындатты.

Қазақстан түрмелерінде отырған бір сотталған адамға жұмсалатын күнделікті шығын көлемі мемлекет үшін қомақты соманы құрайды. Ресми мәлімет бойынша, бір тұтқынды бір күн қамтуға орта есеппен 7 500 теңге шығын кетеді. Бұл сандарды айға шақсақ, бір адамға айына шамамен 225 мың теңге жұмсалады деген сөз. Елдегі түзеу мекемелерінде қазіргі уақытта 30 мыңға жуық адам жазасын өтеуде екені ескерілсе, мемлекет қазынасынан күніне 225 миллион теңге тек түрме шығындарына бөлінеді. Бұл жалпы сома түрме қызметкерлерінің еңбекақысы, коммуналдық қызметтер, ғимараттарды ұстау сынды жалпы шығындарды қамтығанымен, қоғам назарын аудартатын – тікелей сотталғанның күнкөрісіне қажетті қаражат мөлшері.

Қылмыстық-атқару жүйесі бюджетінің едәуір бөлігі сотталғандардың негізгі қажеттіліктерін өтеуге жұмсалады. Атап айтқанда, әр тұтқынның тамақтануы, медициналық қызмет алуы, төсек-орын және киім-кешекпен қамтылуы, жеке гигиена заттары, сондай-ақ жазасын өтеушілерді бір мекемеден екіншісіне этаппен тасымалдау, бостандыққа шыққандардың жол қаражаты секілді шығындар бюджет есебінен өтеледі. Мәселен, 2022 жылғы дерек бойынша осындай тікелей шығындар бір адамға күніне ~1 700 теңге шамасында болған (бұл кезде кейбір шығын баптарын оңтайландыру нәтижесінде 2021 жылмен салыстырғанда 79%-ға үнемдеуге қол жеткізілген). Алайда кейінгі жылдары инфляция мен азық-түлік бағасының өсуі және түрме контингентінің көбеюі салдарынан бұл көрсеткіш өскені байқалады. 2024 жылы ІІМ Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті төрағасының орынбасары Жәнібек Баймағанбетов бір сотталғанды қамтуға кететін шығын тәулігіне 7500 теңгеге жеткенін жария етті.

Түрме шығындарының мұншалықты жоғары болуына бірнеше фактор әсер етеді. Біріншіден, мемлекет халықаралық стандартарға сай жазасын өтеушілерге минималды тұрмыстық жағдай жасауға міндетті. Тамақтың құнарлылығы, медициналық көмектің қолжетімділігі, санитарлық-гигиеналық талаптар қатаң сақталуы тиіс. Бұлардың бәрі белгілі бір қаржыны қажет етеді. Екіншіден, түрме инфрақұрылымын ұстап тұрудың өзі қымбат: мекемелерді жылыту, жарықпен қамту, жөндеу жұмыстары және қызметкерлер штатын қаржыландыру – осының бәрі жиылып келіп үлкен сомаға шығады. Мысалы, елдегі 80-нен астам түзеу мекемесінде қызмет ететін мыңдаған сақшы мен қызметкерлердің еңбекақы қоры да осы есепке кіреді. Үшіншіден, қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары (бейнебақылау, арнайы жабдықтар, т.б.) мен сотталғандардың қайта қылмыс жасамауы үшін жүргізілетін тәрбие жұмыстары да бюджетті талап етеді. Осылайша қылмыстық-атқару жүйесін қаржыландыру – тек сотталғанның ішіп-жемі емес, бүкіл жүйенің жұмыс істеу шығындары екенін ескеру керек. Бұл тұрғыда, аталған 90 мың теңге тек бір адамның «қалтасына» беріліп жатқан ақша емес, оның қоғамнан оқшауланып, түзелуі үшін жасалатын бүкіл кешенді шаралардың бағасы болып тұр.

Дегенмен, мемлекет бұл шығындарды оңтайландыру бойынша тұрақты жұмыс атқаруда. Түзеу мекемелерінде жеңіл өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы сияқты еңбек бағдарламаларын енгізу арқылы сотталғандарды жұмысқа тартып, олар өндірген өнім есебінен шығынның бір бөлігін өтеу тәжірибесі бар. Мысалы, кей колонияларда тұтқындар нан-тоқаш өнімдерін пісіріп, өз мекемесін азықпен қамтамасыз етеді немесе жиһаз құрастыру цехтарында еңбек етіп, алған еңбекақысынан мемлекетке белгілі бір соманы қайтарады. Алайда, бұл тәжірибе барлық түрмеде толық жолға қойылмаған әрі одан түсетін қаржы жалпы шығынмен салыстырғанда тым аз. Сол себепті негізгі ауыртпалық әлі де бюджет еншісінде қалып отыр.

2023 жылы Қазақстанда ең төменгі жалақы (МЗЖ) мөлшері 85 000 теңгеге көтерілді. Бұл – мемлекет белгілейтін еңбекке ақы төлеудің ең төменгі стандарты. Алайда, қазіргі нарықтық бағалар мен өмір сүру құны тұрғысынан алғанда 85 мың теңге қарапайым отбасының тұрмысын қамтамасыз ету түгілі, жеке адамға да жеткіліксіз сома ретінде сынға ұшырап келеді. Әлеуметтік желілер мен сарапшылар «85 мың теңге – бұл күнкөріс түгіл, құлдықтың құны» деп кесіп айтты. Расында да, ірі қалалар тұрмақ шағын өңірлерде де осы ақшаның бір айлық азық-түлік пен коммуналдық қызметке әзер жететіні туралы есептеулер талай жарияланды. Халықтың нақты табысының өсуі инфляция қарқынынан кейін қалып қойып, соңғы жылдары көптеген отбасы қаржылық қиындықты сезініп отыр. Осындай жағдайда мемлекет бір тұтқынға 90-225 мың теңге аралығында қаржы шығындап отыр деген ақпарат, әрине, жұрттың ашу-ызасын туғызуы таңқаларлық емес.

Әлеуметтік әділеттілік тұрғысынан қарағанда, адал еңбегімен күнелтіп жүрген қарапайым азаматтың еңбекақысы қылмыс жасап түрмеде отырған адамға жұмсалатын қаражаттан төмен болуында үлкен қайшылық бар деп есептейтіндер көп. Мәселен, желідегі пікірлерге үңілсек, кей қолданушылар «85 мың теңге айлыққа өмір сүргенше, түрмеде тегін тамақ, тегін баспана, тегін киім-кешекпен 90 мыңның жағдайында отырған жеңіл шығар» деп ащы әзілмен сынайды. Бұл, әрине, қылмысты ақтау емес, тек ең төменгі жалақы мөлшерінің тым төмендігін көрсеткендік. Белсенді азаматтар мен экономистер Үкіметке МЗЖ мөлшерін шұғыл түрде өсіру туралы талаптар қоюда. 2025 жылдың тамыз айында бастама көтерген бір топ белсенді ең төменгі жалақыны 85 мыңнан кемінде 200 мың теңгеге көтеруді сұрап петиция жариялад. Олар Қазақстандағы қазіргі ең төменгі еңбекақы көрші елдерден ғана емес, жалпы әлемдік стандарттардан көп кейін қалып қойғанын, мәселен Түрікменстанда МЗЖ 120 мың теңге, Эквадорда 200 мың теңге, Балтық елдерінде 500-600 мың теңгеден асатынын салыстырмалы деректермен келтірген. Бұл петицияны қысқа уақыт ішінде бірнеше мың адам қолдап, қоғамда үлкен резонанс тудырды. Сарапшылардың пікірлеріне сүйенсек, егер ең төменгі жалақыны жеткілікті деңгейге көтермесе, елде «жұмыс істесе де кедей тұратын» әлеуметтік топ үлкейіп, әсіресе қала тұрғындары арасында әлеуметтік теңсіздік пен наразылық өрши түсуі мүмкін.

Үкімет тарапынан да бұл мәселеге назар аударылмай қалған жоқ. 2023-2024 жылдары ең төменгі жалақыны кезең-кезеңімен арттыру мәселесі қаралды. Алайда, Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин 2025 жылғы тамыздағы брифингте МЗЖ-ны 2026 жылы 90 мың теңгеге көтеру жоспары жоқ екенін ашық айтты. «Әзірге ондай жоспарымыз жоқ, шынын айтқанда, ең төменгі жалақыны өсіруді қарастырмай отырмыз. Бүгінгі күнгі деңгейі – 85 мың теңге, сол қалпында қалдырамыз», – деді министр. Қаржы министрлігі өкілдері экономикалық жағдайды ескере отырып, МЗЖ-ны бұрын айтылған 90 мың емес, 85 мыңда қалдырғанын түсіндірді. Яғни, үкімет қазіргі инфляциялық ахуалда ең төменгі еңбекақыны өсіру бизнеске қосымша салмақ салады деп қауіптенуде. Дегенмен, ресми тұлғалардың бұл ұстанымы көпшілікті қанағаттандырар емес. «85 мың теңгені жеткізіп көрші» деген сын жиі айтылады, әсіресе министрлер мен депутаттардың өз жалақысы жүздеген мың теңгеден асатынын ескергенде.

Түрме шығындары мен ең төменгі жалақы арасындағы айырмашылықтың қоғамда осыншалық талқыға түсуінің түп-төркіні – әлеуметтік әділеттілік пен мемлекет басымдықтарына қатысты сұрақтар. Халық арасында «Мемлекет қазынасы қылмыскерді бағып-қағуға молынан жетеді де, қарапайым халықтың қамына келгенде үнемшіл болып кетеді» деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Экономист сарапшылар бұл тұста мәселенің басқа қырын да атап көрсетеді, түрмедегі адамға жұмсалатын қаражат – оның жеке басына төленетін ақша емес, қоғам қауіпсіздігіне инвестиция. Егер сотталғандарды дұрыс қамсыздандырмаса, бұл түрме ішіндегі жағдайдың шиеленісуіне, тіпті түзелмей қайта қылмысқа баруына әкелуі ықтимал. Яғни, бұл шығын қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті сақтауға жұмсалады. Ал ең төменгі жалақы – еңбек нарығының көрсеткіші, оның төмен болуы жұмыс күшінің арзандығын білдіргенімен, ұзақ мерзімде халықтың төлем қабілеті төмендеп, экономикаға кері әсер етеді. Осы екі түрлі бағыттағы шығын мен төлемнің үйлеспеуі – мемлекет үшін тепе-теңдікті табуды қажет ететін маңызды сұрақ.

«Тұтқынды ұстауға 90 мың, еңбек адамына 85 мың» деген қарама-қайшы статистика – бір жағынан, мемлекеттік бюджетті бөлудегі приоритеттер мәселесін көрсетсе, екінші жағынан, ең төменгі әлеуметтік стандарттарды қайта қараудың қажеттігін аңғартады. Түрмедегі адамға белгілі бір қаржы бөлу – өркениетті құқықтық мемлекет талабы, оны мүлдем азайту мүмкін емес. Есесіне, ең төменгі жалақы мөлшерін экономика өсіміне сай лайықты деңгейге көтеру – билік үшін шешімін күткен міндет. Қоғам әділеттілігі үшін адал еңбек пен қылмыс жолына түсу «пайдасы» салыстырылмауы керек. Мемлекет алдағы жылдары ең төменгі жалақыны кезең-кезеңімен арттыру, салық салу және әлеуметтік төлемдер жүйесін жетілдіру арқылы бұл алшақтықты азайтуға тырысатыны сөзсіз. Халық үніне құлақ асатын Үкімет тұтқынның да, еңбекқор азаматтың да жағдайын теңгерімді жолмен шешеді деп үміттенеміз. Әлеуметтік әділеттілік талаптары толық орындалған қоғамда мұндай парадокстық салыстырулар өзінен-өзі жойылар еді.