16 жасқа толмағандар әлеуметтік желіден шектелмек

Қазақстанда «Интернетке қатысты заңнаманы жетілдіру» аясында Мәдениет және ақпарат министрлігі балалардың әлеуметтік желілерге тіркелуіне жас шектеу қоюды ұсынады, деп хабарлайды Sn.kz ақпарат порталы.

Министрлік әзірлеген заң жобасы бойынша кәмелет жасына толмағандар TikTok, Instagram, YouTube сияқты платформаларға тіркеле алмайды, тек мессенджерлерді пайдалануы мүмкін. Бұл бастаманың мақсаты – «балаларға зиянды материалдарды ата-аналар бақылауынсыз тұтынудың жолын кесу» және ақпараттық қауіпсіздік пен қоғамдық сенімді нығайту.

Заң жобасын әзірлеушілер шет елдік тәжірибені мысалға келтіреді. Мысалы, депутат Асхат Аймағамбетовтың айтуынша, Данияда 15–16 жастан асқаннан кейін ғана тіркелуге рұқсат етіледі, ал АҚШ, Англия, Ирландия елдерінде бала желіге кіру үшін міндетті түрде ата-анасының келісімі мен верификациядан өтуі қажет. Аймақаралық сарапшылардың пікірінше, әлеуметтік желі жасөспірімдер психикасына әсер етуі мүмкін дегенге көпшілік келіскенімен, олардың басым бөлігі шектеудің тиімділігіне күмәнмен қарайды.

Министрліктің ұстанымы бойынша, шектеу киберқауіпсіздік пен балалардың психологиялық денсаулығын қорғауға бағытталған. Мысалы, Австралия 2025 жылғы 10 желтоқсанда 16 жасқа дейінгі балаларды әлеуметтік желіден оқшаулау туралы заң қабылдады. Австралия үкіметі тыйымды «балаларды интернеттегі зиянды контент пен психикалық денсаулыққа қауіптен қорғау» үшін енгізгенін атап өтті. Қазақстандық психологтар да желінің теріс салдарына алаңдайды. зерттеулер көрсеткендей, кейбір жасөспірімдер әлеуметтік желідегі уақытын шектей алмай, интернетке тәуелді ауру пайда болуы мүмкін. Мысалы, қазақстандық психолог Шолпан Әкімова «интернетке тәуелділік – баланың психикасына қауіпті» екенін және желідегі қарым-қатынастың нашарлауына алып келетінін ескертеді. Бұл тұрғыда, шектеулер енгізу балаларды кибершабуылдардан, троллингтен, тітіркендіретін контенттен қорғай алады деп жоспарлануда.

Ата-аналар арасында бұл бастама әртүрлі қабылдануда. Бір топ мұндай шектеуді қолдап, «балалардың психикасын қорғау қажет» дейді. Мысалы, мектептегі ата-аналар жиналысында аздаған ата-ана баласының телефон алуын шектей алмайтынын айтып, баланың сабақ үлгерімі мен мінез-құлқының нашарлауын тілге тиек етті. Екінші топ болса, «заманауи қоғамда интернет баланың білім алуына қажет» деп пікір білдіреді. Сарапшылардың да пікірі екіге бөлінеді. Ақпараттық қауіпсіздік бойынша сарапшы Евгений Питолин жас мөлшерін растаудың қиын екенін айтады, қазіргі әдістердің ешқайсысы жасының 100% дәлдігін қамтамасыз етпейді. Провайдерлер жасын анықтау үшін трафикті талдау немесе VPN-ды бұғаттау сияқты техникалық тәсіл қолдана алады, бірақ бұл толық кепілдік бермейді. Сонымен қатар, киберқауіпсіздік саласында жұмыс істейтін басқа сарапшылар қатаң шектеу балаларды офлайн белсенділікке ынталандырады дейді. Алайда қарсыластары «толық тыйым дұрыс емес» деп санайды. Шынымен де, Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігі өкілі Дмитрий Мун: «біз толық тыйым салуды жоспарламаймыз, басты мақсат – балалардың интернетті қауіпсіз пайдалануы үшін жағдай жасау» екенін айтты.

Әлемнің бірнеше елдері Қазақстан бастамасын қолдап отыр. Мәселен, жоғарыда атап өткен Австралия 2025 жылғы желтоқсанда 16 жасқа дейінгі балаларды әлеуметтік желілерге пайдалануынан толығымен шектеді. Дания 15 жасқа дейінгі балаларды платформада тіркелуге тыйым салу және 13–14 жас аралығында ата-ананың рұқсатын талап ету ниетін жариялады. Еуропалық Парламент 16 жас – әлеуметтік желі қолдануға ең төменгі жас болуы тиіс деген шешім қабылдаған (заңды міндетті емес, ұсыныс). Қытай «міндетті режим» енгізіп, жас мөлшеріне қарай экран уақытын шектеп отыр. АҚШ-та COPPA заңы бойынша 13 жасқа дейінгі балалардың деректері ата-ананың рұқсатымен ғана жиналады. Кейбір елдерде ата-аналар арқылы верификация (Испания, Италия) немесе баланың азаматтық куәлігін тексеру (Латын Америка елдерінің кейбірі) сияқты шешімдер қарастырылуда.

Жасына шектеу енгізгенде нақты әдістер маңызды. Қазіргі кезде TikTok пен Instagram 13 жастан кіруге рұқсат етеді, бірақ қосымша тексеріс жоқ. Заңгерлер мен IT-сарапшылар жас верификациясы үшін цифрлық идентификация жүйесін, биометрикалық сәйкестендіруді немесе мемлекеттік базадағы жасты тіркеуді ұсынады. Кәсіби мамандар «айыппұл» тәсіліне назар аудартады, платформалар тіркелушінің жасын өтірік көрсетсе немесе анықтамаса, айыппұл төлеуі керек. Телеком операторлары талдаушы жүйелер арқылы қолданушылардың трафигін сканерлеп, маңызды платформаларға кіруді шектей алады. Мысалы, Өзбекстандағы тәжірибе көрсеткендей, ата-аналарға арнап арнаулы тарифтер ашып, әлеуметтік желіні шектеу ұтымды болуы мүмкін, бірақ VPN қолдану бұл шараларды жеңіл айналып өтеді.

Оңды жақтары – балалар әлеуметтік желілердің зиянды контентінен сақталуы, оқу үлгерімі мен психологиясының жақсаруы болуы мүмкін. Дүниежүзілік тәжірибеден көргеніміздей, құрылған шектеулер балалардың басқа белсенділікке (спорт, хобби) уақыт бөлуіне ықпал етеді. Алайда теріс тұстары да бар. Біріншіден, жастар арасында «тыйым салынған жеміс тәтті» секілді қызығушылық артуы мүмкін, олар жасы кіші екенін жасырып, жалған деректермен аккаунт ашуға ұмтылады. Екіншіден, заң орындалмаған жағдайда күрделі әкімшілік даулар тууы ықтимал. Шетелдегі кейбір мысалдарда заң талаптары толық сақталмаған (мысалы, Францияда 2023 ж. енгізілген 15 жасқа дейінгі тіркеу бойынша ата-аналық келісімді енгізу әлі толық жұмыс істемейді). Бұдан бөлек, технологиялық компаниялар пайдаланушылар өсімінің баяулауы мүмкін екенін айтып, алаңдаушылық білдіруде. Қазақстанда да талқылаушылар «интернетке қолжетімділікті шектеу сөз бостандығын шектемей ме?» деген сұрақ көтеріп отыр.

Бұл бастаманың тиімділігі отбасылық тәрбие мен цифрлық сауаттылықты қалыптастырумен қатар жүзеге асырылса ғана жоғары болады. Елімізде оқушыларға сандық білім беруді күшейтіп, ата-аналарға электронды бақылау құралдарын енгізу арқылы шектеудің оң саласын барынша арттыруға болады. Әйтсе де, тиімді технологиялық верификация мен ата-ана бақылауынсыз жасайтын шектеулер толық нәтиже бермеуі мүмкін. Сондықтан қоғамдық пікір мен халықаралық тәжірибе ескеріліп, тиімді шешім табу қажеттігі айқын.