Қазақстанда фонограммаға тыйым салатын жаңа заң қабылданды

2025 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті «мәдениет, білім беру, отбасы және мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Осы түзетулердің ең өзекті бөлімі – концерттер кезінде фонограмма (орындаушының дауысына қосылған жазба) қолдануға толық тыйым салу. Заң мәтіні бойынша: «Концерт өткізу кезінде фонограмма пайдалануға тыйым салынады (Бұл ереже телевизиялық жазбаларға немесе арнайы техникалық жабдықталмаған орындарға қатысы жоқ)». Бұған дейін жанды дауыс пайдаланылса да, жарнамаларда және билеттерде фонограмма қолданылатыны көрсетілуі шарт болса, енді 200 адамнан артық жиналған концерттерде фонограммаға толық тыйым қойылды. Тыйымды бұзғандарға 1000 АЕК-ке дейін (шамамен 3 932 000 теңге) айыппұл қарастырылған. Жергілікті атқарушы органдар осы талаптардың орындалуын бақылауға жауапты болады. Яғни енді жеке концерттерде барлығы жанды дауыспен айтылуы тиіс, деп хабарлайды Sn.kz ақпарат порталы.

Жаңа заң 2025 жылдың 4 желтоқсанында күшіне енді. Ол «Мәдениет туралы» кодекске және соған байланысты бірқатар заңдарға түзетулер енгізді. Түзетулердің төртінші блогында «концерт өткізу кезінде фонограмма пайдалануға тыйым салынады» деп нақты көрсетілген. Бұл норма концерттердің сапалы өтуіне, орындаушылардың кәсіби шеберлігін арттыруға бағытталған. Заң бойынша, телевизиялық және телевизияға бейімделмеген концерттік емес шараларға (мысалы, қалалардағы мерекелік ортақ шараларға) бұл талап қолданылмайды.

Бұл өзгеріс шоу-бизнес индустриясында үлкен резонанс тудырды. Бір жағынан, кейбір өнер адамдары оны қолдайды. Мысалы, халыққа танымал әнші Ерлан Байбазаров: «Фонограмма тыңдарман алдындағы қателік, әншінің жан-дүниесімен бөлісудің орнына оның даусын алмастыратын құрал» деді. Әнші Динара Сұлтан да фонограмманы халықты алдаудың бір амалы санап, барынша шектеу қою қажеттігін қолдағанын жеткізді. Олардың пікірінше, шынайы дауысқа басымдық берілгенде шын талант пен еңбекқорлық бағаланады.

Екінші жағында, фонограммаға тыйымға қарсылық білдірушілер де бар. Мысалы, әнші Кентал: «Барлық әншілер жазбадағыдай жанды дауыста ән айта алмайды. Ондай әншілер саусақпен санарлық. Өзім кейде акустикалық жабдықтың нашарлығынан мәжбүрлі түрде фонограммамен ән айтуым керек болады». Әнші Әлен Самыкенов те «нашар музыкалық құрылғы тұратын жерде жанды дауыс мүмкін емес» деп, тыйым шектеу ретінде емес, техниканы жетілдіру қажеттігін ескертті.

Мақсаты бойынша ол орындаушыларды жанды дауысқа көшуге итермелесе де, кәсіби қиындығын арттырады. Қазақстанның халық әртісі Мақпал Жүнісова жаңа заңды қолдағанымен, оның практикалық мәселелеріне алаңдағанын айтты. Ол шетелдік және тележобаларда фонограмма әдеті барлығын мысалға келтіріп: «Мысалы, әлемге танымал жұлдыздар, әйгілі орындаушылар да концертінде дабл-трек, фонограмма қолданады. Бұл заң барлық орындаушыларға ма, әлде тек қазақстандықтарға ғана ма?» деп сұрады. Сондай-ақ ол телеарналар мен музыкалық кештерде жиі фонограмма қолданылатынын, Қазақстанда шебер дыбыс жазатын мамандар тапшылығын атап өтті. Мысалы, бір концертіндегі тәжірибесінде дыбыстар сапасыз шығып, фонограммаға жүгінгенін еске алды. Осы орайда көптеген әншілер жеке концерттер өткізуде шығын көп екенін айтты.

Екінші жағынан, өнер саласының белгілі өкілдері бұл заңды қызу қолдады. Музыкант Ерлан Көкеев: «Фонограмма – қорқыныш, алдау. Қазір қойылымға ресми түрде нүкте қойылды, енді қазылар мен көрермен шынайы талантты анықтай алады» деп бағалады. Ол өз тәжірибесінен мысал келтіріп, «сахна – емтихан, көрермен жалған иллюзия үшін ақы төлемейді, жанды дауысты естуге құқылы» екенін атап өтті. Музыка продюсері Мөлдір Мұқан да жаңа заңға дайын екенін, ол енді өз концертінде жанды дауыста ән айтатынын жариялады.

Жанды дауыс қолдану әуезділікті арттырумен қатар техникалық жаңа талаптарды қойып отыр. Қазақ әншілері үшін кәсіби вокалдық дағды мен оркестрлік сүйемелдеудің сапасы басты мәселе. Жоғары білікті дыбыс режиссерлары аз екенін ескерсек, фонограммасыз концерт өткізу өндірушілер мен орындаушылардан қомақты қаржы мен дайындық талап етеді. Мақпал Жүнісова мысалы ретінде оркестр жалдаудың шығынын айтып өтті: «Мен кәсіби оркестрлерге 6–7 мың доллар төлеймін, себебі фонограмма қолданбаймыз. Сондықтан жеке концерттердің шығыны жоғары». Бұл ретте жанды дауыстағы орындау өнерпаздардың қабілетін шыңдайтыны анық – көрермен алдындағы есептілік пен адалдық талап етіледі. Бірақ концерт ұйымдастырушылар базалық акустикасы нашар ареналарға (стадиондар, ашық алаңдар) қатысты ескертулер жасаған. Заң жобасында мұндай ірі алаңдарда фонограммаға рұқсат беру, бірақ алдын ала аудиторияны хабардар ету ұсынылған еді, бірақ ақыры күшіне ене қоймады.

Бұл өзгеріс қоғамда қызу талқыға түсті. Әлеуметтік желіде бұған қарсы шыққандар да, жақтағандар да пікір білдірді. Қаншама әнші өз жолдастарының құқығын қорғаса, басқалары өнердегі жаңару деп бағалады. Интернет қолданушылары арасында «концерт қаржысы қымбаттай ма?», «әлі жеткілікті сала мамандары жоқ» деген дағдарыс да пайда болды. Сарапшылар мен заңгерлер жаңа талаптардың анағұрлым әділ әрі бірдей қолданылуы тиіс екенін айтты. Мысалы, Мақпал Жүнісова «заң барлық орындаушыға бірдей қолданылуы керек, әйтпесе әділетсіздік туады» деп түйіндеді. Соңғы сөзді заңның нақты қолданылуы мен өнерсүйер қауым өзі береді.

Шоубизнес өкілдері әлі де жанды дауысты дамыту бағытында жұмыс істеуге дайын. Техникалық жағынан, талантымызды шыңдау үшін заманауи дыбыс студиялары мен вокал тренингтері көбейтілуі тиіс. Ұлттық және жеке инвестициямен арт-центрлер мен концерт залдарын акустикалық жабдықтармен қамтамасыз ету – талап етілетін қадам. Заңнан туындайтын сынақтарды еңсеру үшін мәдениет министрлігі орындаушыларға жанды дауыстағы шеберлікті арттыру курстарын ұйымдастыруды жоспарлап отыр. Өзгеріс ұжымдық өнердің шыңдалып, сахналық мәдениеттің жақсаруына ықпал етсін.

Жаңа норма өнеркәсіптің жұмыс істеу тәртібін түбегейлі өзгертеді. Оның концерт билетінің құнынан бастап орындаушылардың тәжірибесі мен ұйымдаушылық талаптарына дейін әсер етеріне сенім бар. Заң сақталмаса айыппұл төлеу қаупі де концерт ұйымдастырушылар мен әншілерді абай болуға шақырады.

Фонограмманы жою концерттің қаржылық және техникалық ауыртпалығын арттырады, алайда оның ұтымдылығы да бар. Қазақстандық тыңдарман енді өзіне шын талант керек екенін нақты көрсетіп отыр. Шенеуніктердің мәлімдемесі мен әншілердің дайындығы концерттердің жаңа сапасы мен әділ музыкалық орта қалыптасатынына үміт береді. Болашақта бұл талаптардың толық әрі бірдей орындалуын бақылап, кәсіпқойлар санын арттыруға басымдық беру қажет.