Саясаттағы әйелдер: әлемдік және қазақстандық тренд

Гендерлік теңдік – бұл өмірдің барлық саласында ерлер мен әйелдердің мүмкіндіктері мен әлеуеті бірдей және тең дегенді көздейтін адамның негізгі құқықтарының бірі. Ұзақ уақыт бойы саясат ерлердің басыбайлы саласы болып келді, ал әйелдер ғасырлар бойы саясаттан тыс қалды. Қай заманда да әйелдердің саяси көшбасшы бола алатындығы және саясатта басшылық лауазымдарды атқара алатындығы туралы пікірталастар болған, бола да береді. 

Үкіметтер саяси аренада тек ер адамдар үстемдік етуі керек деп санайды, ал әйелдердің биліктегі өкілдігі ерлер қоғамында кездесетін бірқатар проблемаларға байланысты өте төмен болды. Әйелдердің саяси өмірге қатысуына айтарлықтай әсер ететін негізгі аспектілер мәдениет және гендерлік теңсіздік сияқты факторлар болып саналады. Мәдениет негізінен әйелдердің рөліне әсер етеді, өйткені олардың мәртебесін, рөлі мен мінез-құлқын әйелдерді саяси аренадан шығарып тастайтын қоғам белгілейді. Алайда, қазіргі уақытта саяси лауазымға ие әйелдердің саны өсе бастады. Осы тақырып төңірегінде Skifnews.kz ақпараттық порталы шолу жасап көрді.

Қазіргі уақытта әйелдер әлемнің көптеген елдерінде, әсіресе гендерлік теңдікті алға жылжытатын дамыған елдерде Үкіметте басшылық қызметтер атқарады. Тиімді демократиялық мемлекет ерлер мен әйелдердің саяси аренаға тең қатысуын талап етеді. Осы себепті әйелдердің саясатқа белсенді және тең қатысуы нақты демократияның ажырамас алғышарты ретінде қарастырылады.  Өйткені, мұндай демократия барлық азаматтардың сайлауға және сайлауға қатысуға құқығы бар және үкімет азаматтардың мүдделерін қорғайтын қоғам принципін құруға көмектеседі. Бұл принципті мойындау барлық демократиялық мемлекеттерде адам құқықтарын қамтамасыз ету үшін қажет. 

Осы орайда 2021 жылы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «БҰҰ-әйелдер» құрылымының Франция және Мексика Үкіметтерімен бірлесіп ұйымдастырған «Теңдік буыны» жаһандық форумына қатысушыларға бейне-үндеу жасағанын айта кеткен жөн.  Онда Қасым-Жомарт Тоқаев гендерлік зорлық-зомбылықты тоқтатудың және әйелдер мен балаларға әлеуметтік және құқықтық қолдауды күшейтудің маңыздылығын атап өтті. 

«Біз берік құқықтық база құрдық, оның маңызды элементі - 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасы. Мен адам құқықтары саласындағы одан арғы шаралар туралы Жарлыққа қол қойдым, оның негізгі бағыттарының бірі гендерлік теңдікті қамтамасыз ету болып табылады. Гендерлік мәселені шешу - өңірлік өлшемдегі еліміздің сыртқы саясаттағы басымдықтарының бірі», – деген еді Мемлекет басшысы. 

Басшылық лауазымдардағы әйелдердің ерекшелігі – бүгінгі заманның шындығы. Forbes (2019) журналының хабарлауынша, әлемдегі ең ықпалды әйелдердің үштігіне саяси көшбасшылар кіреді. Әлемдегі ең ықпалды әйел – Германияның экс-канцлері Ангела Меркель. Одан кейін Бразилияның экс-президенті Дилма Руссефф пен Финляндияның экс-президенті Тарью Халоненді саясаттағы әйелдердің мысалдарына жатқызуға болады [Тайм, 2019]. Бұл көшбасшы әйелдер өзге елдердегі теңдікті алға жылжыту үшін прототип болып қалуы керек.

Саясатта тең гендерлік құқықтар қағидатын Қазақстан да ұстанады. Қазақстан парламенттегі әйелдер үлесі бойынша әлемде 60-шы орында, төменгі палатада немесе Мәжілісте 29 орында және жоғарғы палатада немесе Сенатта 5 орында [Парламентаралық Одақ, 2019; БҰҰ-Әйелдер, 2019]. Бұл көрсеткіш бойынша біздің еліміз АҚШ, Канада, Жапония және Қытайдан жоғары тұр. Сонымен қатар, Қазақстанның гендерлік теңдікті ілгерілетудегі жетістіктерін халықаралық деңгейде тануына қарамастан, ағымдағы жағдай әйелдердің Үкімет шешімдерін қабылдау және экономиканың түрлі салаларында жоғары ақы төленетін кәсіптер деңгейінде бұрынғысынша жеткілікті түрде ұсынылмағанын көрсетеді. Қазақстандағы әйел саяси аренаның толыққанды әрі ықпалды қатысушысы бола қойған жоқ. Дегенмен, әйелдердің Қазақстан саясатындағы табысты мансабының бірнеше мысалы бар.

Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Төтенше және өкілетті өкілдері ретінде біздің елімізді халықаралық деңгейде үш әйел – Ақмарал Арыстанбекова, Мәдина Жарбосынова және Бірғаным Әйтімова таныстырды. 

Ал, 2020 жылғы 28 наурызда Гүлшара Әбдіқалықова Қызылорда облысының әкімі болып тағайындалды, ол Қазақстан өңірін басқарған алғашқы әйел болды. Бұдан басқа, мемлекеттік қызмет істері Агенттігінің деректері бойынша 260-тан астам  әйел әкімдіктердегі түрлі  лауазымдарды атқарады. 

2019 жылдың қыркүйегінде Қазақстанның әйелдер күштері Альянсы құрылып, өз қызметін бастады. Альянсқа әйелдер мен балалардың құқықтары, гендерлік теңдік және саясатта, экономикада және қоғамдық қызметте әйелдер үшін тең мүмкіндіктер жасау мәселелерімен айналысатын 20 үкіметтік емес ұйым кіреді. Осылайша, демократияны барлық азаматтар үшін жынысына қарамастан тең дәрежеде ілгерілету үшін Қазақстан үкіметі әйелдерді қолдау жөніндегі ұйымдар құруды көтермелеп және әйелдерді саясаттағы жоғары лауазымды қызметтерге тағайындай отырып, гендерлік теңсіздік жағдайын жақсартуға күш салып келеді.