Бала сүюден артық бақыт болмайды

Денсаулық сақтау саласындағы ең бір маңызды мәселе бұл – репро­дуктивтік, яғни ұрпақ өрбіту жағ­дайы. Медицинаның осы бағы­тында жұмыс істегеніме 28 жыл болыпты. Сондықтан өз тәжірибеме сүйеніп, біраз жайларды сараптап, қорытындылауға болатын сияқты. Еліміз ұлан-байтақ, бірақ халық саны жағынан әлі де аз екендігіміз бәрімізге белгілі. Ендеше демо­графиялық хал-ахуалды жақсарту, бедеуліктің алдын алу және оны емдеу мүмкіндіктерін жетілдіру негізгі мәселелердің бірі болуы керек. Жалпы, бұл мәселе дүние жүзінде барлық мемлекеттерде, барлық халықтарда кездеседі.

АХАТ органдарының мәліме­тінше, 2014 жылы елімізде 401 066 бала туса, 2015 жылы 397 634 жаңа туған нәресте тіркеліпті. Осы екі жылды салыстырғанда, соңғы жыл­да бала туу 3432-ге азайған. Әрине, бұл көрсеткіштерге әсер еткен әртүрлі себептер бар. Сол себеп­тердің бірі – бала сүюге қол жеткізе алмау, яғни бедеулік мәселесі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, репродуктивтік жастағы әрбір 5-6-шы жұп бедеулік проблемасына тап болады, яғни бала туу жасындағы отбасылардың 15-20%-ы әртүрлі себептермен бала сүйе алмайды.

Бедеулікке алып келетін себептер әртүрлі. Жоғарыда айтылғандай, көбінесе ерлер мен әйелдердің бұл мәселемен бетпе-бет келуіне өздерінің өмір сүру салты, мысалы ерте басталған және ретсіз жыныстық қатынастар, байқамай ағзаға суық тигізу салдарынан немесе түрлі инфекциялардан болатын қабыну процестерінің орын алуы, аборттар, дер кезінде медициналық көмекке жүгінбеу, тіпті, дұрыс тамақтанбау сияқты жайттар әсер етеді. Одан бөлек экологиялық жағдайлардың, ғы­лыми-техникалық прогрестің әсері де баршылық.

Басқа аурулар сияқты бедеу­ліктің де алдын алуды бала кезден бастаған жөн. Мәселен, бала кезінен уақтылы қыз баланы балалар гинекологына, ұл баланы андролог дәрігеріне апарып, баланың ағзасының, жыныстық жүйесінің дұрыс дамуын, денсаулығында асқыну аурулардың бар-жоқтығын тексертіп тұру керек. Баланың кішкентай кезінде бедеулікке алып келетін кейбір аурулардың алдын алуға болады. Ата-ана өсіп келе жатқан ұрпақты жастайы­нан жіті бақылап, баланың денсау­лығында қандайда бір ауыт­қулар байқаса, бірден дәрігерге жүгінуі керек. Қазіргі кезде ер балалар 14-15 жасқа толмастан махаб­бат ләззатын татқысы келіп, жы­ныстық қатынасқа тым ерте түседі. Сондықтан, ұлдарды осы уа­қытта жіті бақылау маңызды. Ер­те жыныстық қатынасқа түсу себе­бінен әр түрлі созылмалы жыныстық ауруға шалдығып, бұл өз кезегінде аталық ұрықтың қ­абынуына әкеліп, ұрпақ өрбітетін жасқа жеткенде белсіздікке тап болуы әбден мүмкін. Сонымен қатар, ерлердің ұрпақ жалғастыра алмауының тағы басқа біршама себептері бар. Оған еркектен бөлінетін сперматозоидтің аз немесе сапасыз болуы, аталық ұрық безіндегі ісік, қант диабеті, созылмалы жұқпалы аурулар мен басқа жағдайлар да әсер етеді. Бірақ ең бастысы, дер кезінде балаға дұрыс тәрбие бермегендіктен де ата-аналар кейін зардабын шегіп жатады.

Қыз балалардың да ерте жы­ныстық қатынасқа түсіп, құрсақ көтеріп қалатын жағдайлары көп кездеседі. Ұятты болып қалғанын білдірмеу үшін түсік жасатып, өзін бедеулікке апарады. Алғашқы жүктілік кезінде жасалған түсіктер көп жағдайда әйелдің ағзасын қатты жарақаттайды. Әрине, бедеуліктің себептері әртүрлі. Оған тек түсік жасатқандарды ғана жатқызуға болмайды. Мәселен, нәзік жандарда гормоналдық ауытқулар, эндокринді аурулар, жағымсыз экологиялық жағдайлар, жатыр түтігінің бітелуі, эндометриоз, мио­ма, етеккірдің бұзылуы, жатыр мен жатыр түтікшелеріндегі патология тағы басқа көптеген факторлар себеп болады. Мұндай аурулардың кейбіреуі суық өту  әсерінен болады. Кейбір әйелдерде іштен туа біткен бедеулік те болады. Оған жыныс мүшелерінің, жатырдың жетілмей тууы – басты себеп. Мұндай ауытқуларды асқындырып жібермеу үшін қыз баланы әсіресе кәмелеттік жасқа толған кезден бастап-ақ қатты бақылауға алып, уақытында гинеколог дәрігерлерге тексертіп тұру қажет.

Кезінде аналарымыз үйдің берекесін сәбилердің дауысымен толтырып, 10-12 баланы дү­ниеге әкелетін. Біздің заманда бұл таңқаларлық жағдай болса, о заманда жұрт үшін бұл қалыпты жағдай болатын. Ал бүгінде мұндай мәселені өте сирек кездестіресіз. Тіпті, жоқтың қасы десек болады. Табиғатынан әйелдердің ағза­сы 6-9 балаға дейін туа алатын мүмкіндіктері бар. Бірақ, олар көбіне 2-3 сәби туумен шектеледі. Алайда бүгінде бір баланың өзін көтере алмай жүргендерді көргенде, оған да шүкір, ХХІ ғасыр  бедеуліктің күш алып бара жат­қан заманы ғой дейсің. Ол ең алдымен жас  отба­сының шайқалуына, артынан ерлі-зайыптылардың ажы­расуына алып келеді. Бұл – демографияға кері әсер ететін биологиялық және психологиялық қасірет.

Ішімдік ішіп, темекі шегуге, есірткі заттарға әуес болған жас­тар көбіне бала табуға, дені сау бала тууға қабілетсіз болып келеді. Сондықтан ата-ана бақытына бө­лен­гісі келетін жастар жаман әдет­­т­ерден құтылып, құнарлы та­мақ тұтынып, денсаулығына аса мән беру керек. Әсіресе отбасын құрайын деп жатқан жастар мін­детті түрде алдын-ала ұрпақты болу мүмкіндігіне көз жеткізу мақса­тында арнайы медициналық тексеруден өтуі қажет.

Жалпы, «бедеу» деп қандай ерлі-зайыптыларды айтуға болады? Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, егер жұп ұрпақты болуға қабілетті жаста болса, отбасы құрғаннан бас­тап бір жыл бойы еш сақтанусыз үнемі жыныстық қатынасқа түсіп, нәтижесінде жүктілік болмаса, онда олар бедеу болып саналады. Ұрпақсыздық отбасы үшін өте ауыр психологиялық қайғы болып келеді, ал қоғам үшін бұл жағдай экономикалық және әлеуметтік салдары бар күрделі мәселе болып табылады.

Бүгінде әлеуметтік бедеулік деген үрдіс пайда болуда. Мәселен, кейбір мансап қуатындарды да осы тізімге қосуға болады. Әрине, әрбір адам өз баласына жақсы өмір сыйлағысы келеді. Білімі сапалы мектепке барса екен, лауазымы жоғары оқу орнына түссе екен, өзгеден еш кем болмаса екен дейді. Сондықтан болса керек, бала тууды кейінге шегеріп қойып, алдымен аяқтан тұрып алуды ойлайды. Бүгінде мұндайлар біздің қоғамда өте көп. Олар 35-40 жастан асқанда балалы болуды жоспарлай бастайды. Бірақ еркек пен әйелдің жасы ұлғайған сайы­н ұрпақты болу мүмкіндігі нашарлайды. Сондықтан, мұндай жағдай көбіне әйелдерге алғашқы перзентін көтеруіне қиындық алып келеді. Міне, соның салдарынан көбісі бедеу, әйтпесе бір баламен қалып жатады. Осы мәселенің өзі демографияға кері әсерін тигізеді. Елдің өсу саны тежеледі. Тұрмысты реттейміз деп жүргенде, біраз жас­ар уақытын зая өткізіп алып, еш­қандай алтынға айырбастамайтын балалы болу бақытынан қол үзеді.

Шаңырақ көтеріп, артынан ұрпақ қалдыру – әрбір адам үшін бақыт және өмірдің негізгі мақсаты. Өкінішке қарай, сәбидің дауысын есту бақыты барлық отбасына бұйыр­­маған. Жылдан-жылға мұн­дай жұптардың саны өсуде. Бедеу­лік пен белсіздік мәселесі ушығып барады. Сондықтан оның алдын алу өте маңызды.

«Бедеулік» деген диагноз өмір бойы бала сүю мүмкіндігі болмайды деген сөз емес. Оны түрлі жолдармен емдеуге болады. Тек бәрі уақытында болса болғаны. Бедеуліктен емделетін әйелдердің төрттен үші бала сүю бақытына қол жеткізеді. Жүкті болу мүмкіндігінің арнайы мерзімі немесе бір айда бола қояды дегенге 100 пайыз кепілдік жоқ. Жаратылыстың заңы бойын­ша 20 жастағы әйелдің табиғи жүкті болу қабілеті 1 айға шаққанда 15-20 пайыздай ғана болады. Бұл жерде ең маңыздысы, репродуктолог дәрігерге барып, дұрыс ем-дом қабылдап, балалы болуына сену, сол үшін барлық мүмкіндікті жасау.

Бүгінде бедеулікті анықтаудың көптеген тәсілдері бар. Ең алды­мен несеп-жыныс жүйесінде инфек­циялардың бар жоқтығы анық­талады. Ер адам мен әйедің қандарындағы гормонды тексеру керек. Әйелдің жатыр түтігінің ұрықты өткізу қабілетін тексеру, ер азаматтың спермограмма – ұрығын жан-жақты зерттеп тексеру қажет. Репродуктивті медицина саласында бедеулікті емдеудің түр­лі заманауи әдіс-тәсілдері пайда болды. Олар әйел мен еркектің бедеу­лігінің себебін, емдеудің жол­дарын анықтайды. Арнайы дәрігердің көмегіне жүгінбей ешбір адам өзінің бедеулігінің шешу жолдарын анықтай алмайды. Қазіргі таңда бедеуліктен құтылудың түрлі тәсілдері бар. Оған гормондық терапия, жалпы дәрілік терапия, жасанды инсеминация, хирургиялық көмек, экстракорпоралдық ұрық­тандыру жатады.

Атам қазақ «бір бала туса, бір түп жусан артық шығады» деуші еді. Бала санының көп болуы – өзіңіз үшін де, еліміз үшін де үлкен бақыт. Адамның басты парызы – дені сау ұрпақты дүниеге әкеліп, дұрыс тәрбиелеу. Сондықтан «ел боламын десең, бесігіңді түзе», деген ғой бабаларымыз. Еліміздің демографиясын көркейту, ұрпақ жалғастыру ең алдымен, жаратқан иеміздің, ал одан кейін өзіміздің қолымызда.

Салтанат БАЙҚОШҚАРОВА,
ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және демографиялық
саясат жөніндегі ұлттық комиссияның мүшесі,
биология ғылымдарының докторы,
«Экомед» адам ұрпағын өрбіту клиникасының ғылыми басшысы