ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасының қалыптасу ерекшеліктері

Мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан егемен ел ретінде шет елдерде өзінің диаспоралық саясатын жүргізе бастады. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі 1992 жылғы 3 қарашада тіркеген Халықаралық мемлекеттік емес ұйымның деректері бойынша 1993 жылғы деректеріне сәйкес 5 миллионнан астам қазақ республикадан тыс жерде тұрады деген дерек бар. Қауымдастықтың әлемнің 19 елінде бөлімшелері мен өкілдіктері құрылған. Skifnews.kz ақпараттық порталы қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделін, Қазақстан халқы Ассамблеясының қызметін ақпараттық сүйемелдеу және түсіндіру мақсатында бүгінгі сараптаманы ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасы тақырыбына арнады. 

Қазіргі саяси ғылымда «диаспора» ұғымы этникалық саясаттың алты категориясының біріне жатады және «этникалық азшылық тобын, қоныс аударған, өмір сүрген және оны қабылдаған елде жұмыс істейтін, бірақ шыққан елімен тығыз сентименталды және материалдық байланысы бар» деп сипатталады. Қазақ диаспорасы алыс-жақын шет мемлекеттерге оның ішінде Қазақстаннан Қытайға, Ресейге, Орта Азия мемлекеттеріне, Ауғанстан мен Иранға, одан әрі бүкіл әлем елдеріне уақытша, кейін тұрақты қоныс аударған миграциялардың күшімен құрылды. 

Әлемдегі және әсіресе ТМД-дағы қазақ диаспорасының тарихи және қазіргі заманғы проблемаларын зерделеу қазіргі Қазақстанның ұлттық, әлеуметтік-саяси, экономикалық және интеграциялық мүддесі тұрғысынан аса маңызды. Шетелде тұратын қазақтар Қазақстан Республикасының ұлттық саясаты объектілерінің бірі болып қала береді.

Шетелдегі қазақ диаспорасын зерттеумен айналысып жүрген ғалым Г.М.Меңдіқұлова «Қазақстанның қоғамдық ғылымдарында диаспоралардың дамуының тарихи, демографиялық, мәдени - тұрмыстық мәселелерін зерттейтін диаспорологияның жеке саласын құру уақыты келгенін» айтады. Ғалымның сөзінше, Қазақстанда қазірдің өзінде 130 диаспора тұратынын ескеру керек, олардың тарихи және қазіргі заманғы проблемалары да терең зерттеулерді талап етеді.  

Қазақ диаспорасының дамуы мен таралуына көптеген тарихи оқиғалар әсер етті. Қазақ-жоңғар соғысынан бастап, патша үкіметінің отаршылдық саясаты - аграрлық реформа, өлкедегі патша автократиясына қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың салдары.

Қоныс аударудың келесі толқыны 1920-1930 жылдардағы Қазақстанда Кеңес өкіметі орнаған және азамат соғысы, Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық жылдары, КСРО-ның күйреуі кезеңдеріне сәйкес келеді. Сонымен қатар, 1990 жылдардағы экономикалық дағдарыс және оның салдары да қазақтардың миграциясын күшейте түсті.

1960-шы жылдардың басына дейін қазақтардың көші-қоны жаппай сипат алды, ал қазіргі кезеңде, әсіресе 1990 жылдардан бастап өз отбасыларын реципиент елге шақыру практикасымен жеке орын ауыстырулар, көбінесе - шетелде білім алғаннан кейін сол елде қалып қою, келген елдерінің азаматтарымен некелесу сияқты себептер көптеп кездеседі.

ТМД елдеріндегі отандастарымыздың жағдайы, проблемалары мен өмір сүру деңгейі әртүрлі, бұл олардың өмір сүру Республикасының саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз  байланысты. Бұрынғы кеңестік республикаларда қазақтар әртүрлі саяси-экономикалық мәртебеге, әлеуметтік-мәдени ортаға ие. Көп жағдай қазақ диаспорасының қалыптасу тарихына, тұратын республика саясатының адалдығына байланысты. Қазақстан мен ТМД елдері арасындағы өзара қарым-қатынастардың, сондай-ақ республикамыздың ішіндегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың, сондай-ақ оның халықаралық мәртебесінің маңызы зор.

Қазақ диаспорасының ерекшеліктері туралы көптеген отандық ғалымдар пікірі бір жерге тоғысады, яғни, көшпелі өркениеттің арқасында қазақтар әлемнің кез келген елінде, әсіресе ТМД елдерінде жылдам бейімделуде деп санайды. Оның үстіне олар көп жылдар бойы КСРО құрамында болып, ортақ мәдени дәстүрді, тілді меңгерді. Сондықтан ТМД елдерінде қазақтардың өмір сүруі айтарлықтай қиындық тудырмады.

Кейбір шетелдік зерттеушілердің пікірінше, егер қазақтарда қандай да бір негізгі құндылық болса, онда бұл тұқым қуалайтын топтардың идеологиясы. Ең таңқаларлығы, архаикалық идеология шетелдегі диаспоралардың тез урбанизациясына және өмір сүру ортасының сөзсіз ассимиляцияға қарсы факторларына қарамастан өркендеуін жалғастыруда.

Бірақ барлық шет ел қазақтарын байланыстыратын ортақ өзекті мәселе бар, ол – ана тілін үйрену, ұлттық мәдениетті, халықтың әдет-ғұрпын сақтау, ана тілінде білім алу және отандастармен байланыс.

Шетелдегі қазақ диаспорасының ана тілі жағдайы Қазақстанның урбанизацияланған аймақтарындағыдай. Қалалық қазақ жастарының басым көпшілігі Қазақстанда да, одан тыс жерлерде де ана тілін нашар меңгерген. Сондықтан қазақ диаспорасының ақсақалдары жас ұрпақтың ана тіліне деген сұранысы жоқ деп санайды. Аға буын кем дегенде екі тіл біледі: ана тілі және тұрғылықты елдің тілі. Қазақ диаспорасының екінші және үшінші ұрпақтары ана тілін жыл өткен сайын ұмытып барады.

Барлық шетелдік қазақтармен байланысты нығайту, қазақ диаспорасының тікелей мәселелерімен Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы айналысады, ол шетелде тұратын белгілі ғалымдардың, жазушы - отандастардың кітаптарын, еңбектерін басып шығаруға көмектеседі. Қазіргі таңда ТМД елдеріндегі этникалық фактор мемлекеттер арасындағы қарым-қатынаста барған сайын маңызды бола бастаған кезде диаспора проблемалары ерекше назарды талап етеді.

Sn.kz порталының басқа да маңызды жаңалықтарын Instagram, Telеgram, facebook, twitter және vk секілді әлеуметтік желідегі парақшаларымыздан оқи аласыздар.